Daha çok ?Keşşaf´ adlı tefsiri ile tanınan Zemahşeri aynı zamanda iyi bir edebiyatçı ve makame ustasıdır. 1075 yılında bugün Türkmenistan sınırları içinde olan Köroğlu ilçesinin Zemahşer beldesinde dünyaya gelmiştir. Mekke´de Kabe´ye yakın bir yerde uzun süre ikamet ettiği için kendisine Carullah denmiştir. Dindar bir aile ortamında yetişmiştir. Ailesi fakir bir aile olduğundan babası kendisini ilk önce terziliğe göndermiştir. Sonrasında ilme olan merakı ve alakasından dolayı terziliği bırakmıştır.
Zemahşari´nin babası Selçuklu Veziri Müeyyidülmülk tarafından siyasi gerekçelerle hapsedilmiş ve hapiste vefat etmiştir. Genç yaşta kangren olan ayağının biri kesilmiştir. Ayağı kesildikten sonra takma ayak ile hayatını devam ettirmiştir. Birçok alimden, özellikle de mutezile alimlerinden ilim tahsil etmiştir. İlim öğrenirken Arapça ve edebiyat dersleri almıştır. 1143 yılında vefat etmiştir.
Arap dili ve şiirine hakim olan Zemahşeri hem iyi bir şair hem de iyi bir nesircidir. ?Zemahşeri, Selçuklu Veziri Nizamülmülk´e yazdığı bir şiirde değersiz kişilerin yüksek makamlara geçtiğinden şikâyette bulunup kendisinin üstün meziyetlerinden dolayı lâyık olduğu makama getirilmesini istedi. Fakat muhtemelen kendini çok övmesi ve Mutezile olmakla iftihar etmesi gibi sebeplerle beklediği ilgiyi göremedi. Bunun üzerine Harizm´den ayrılıp Horasan´a gitti; bazı devlet adamlarıyla görüştü ve bir kasidesinde Mücirüddevle el-Erdistani´yi methetti. Ardından İsfahan´a geçti; burada da Melikşah´ın oğlu Muhammed´le yakın ilişki kurup onu öven şiirler yazdı.? (TDV İslam ansiklopedisi)
Zemahşeri 1118 yılında şiddetli bir hastalığa yakalandı. Bu sırada gördüğü bir rüya üzerine devlet adamlarına bir daha methiye yazmamaya, onlardan ihsan ve makam talep etmemeye karar verdi. Daha çok ekonomik sıkıntılardan dolayı devlet adamlarına şiir yazmayı terk ettikten sonra dini, ahlaki şiirler yazmaya başladı.
Zemahşeri, Arap Edebiyatında "Makame" olarak adlandırılan türde zirve yapmıştır.
Makame, kendisinde bir kahramanın başından geçen olayların ravinin diliyle edebi bir şekilde anlatılan kısa hikayedir. Zemahşeri hem sözlü olarak hem de yazılı olarak makame türü eserler ortaya koymuştur. Bazı edebiyat üstatları her türlü edebi konuşma ve bu konuşmaları içeren eserlerin makame olduğunu ifade etmişlerdir.
Makamelerde edebi sanatlar en yoğun şekilde kullanılır. Makamelerde kahraman sürekli birilerinden bir şeyler almak çabasındadır. Edebi ve ikna edici sözler ile genel olarak amacına ulaşır. ?Makamelerde, makame yazarları bütün birikimlerini ve ustalıklarını ortaya dökerler. Bunun için makamelerde Arapların atasözlerini, şiirlerini, yemeklerini, giyinişlerini, atlarını, savaşlarını, kullandıkları garip kelimeleri, bulmacalarını ve fıkhi birçok meseleyi bulmak mümkündür. Bundan dolayı, makameler özellikle Arap dili yönünden birer ansiklopedik hazinedir.? (Dr. M. Edip ÇAĞMAR, Dicle ünv. İlahiyat fak. Dergisi)
Zemahşeri, makame türünden iki eser kaleme almıştır. Biri Makamat diğeri Etvakuz Zeheb´tir. Makamelerini kısa tutan Zemahşeri, derin edebi bir üslup ve vermek istediği mesajı açık ve net veren bir anlayışla makamalerini kaleme almıştır. Makamelerinde Kur´an ayetlerinin manaları, hadisler ve Arap atasözleri yoğunlukla kullanılmaktadır. Dini içerikli makameler yazan Zamehşeri´nin makamelerinin birkaçının ismi şöyledir. Takva Makamesi, Zühd Makamesi, İhlas Makamesi, İrşad Makamesi.
Zemahşeri´nin makamelerinde ayet manaları çokça kullanılmıştır demiştik. Şimdi bu tür makamelerinden birkaçına birlikte bakalım.
"Bütün sırların ortaya serileceği gün, beni kulların içinde rezil etme Allah´ım.?
?Ömür kısa ve dönüş yalnız Allah´adır. Bu taksiratın niçindir?"
"Sen iki şey arasında kalmaktasın: Bunlar, kendinden sonra pişmanlık ile nedamet gelen bir anlık lezzet??
"Dünyanın gerektirdiği sonuç, onu terk etmeyi gerektirmeseydi, Allah katında bir sivrisineğin kanadı kadar değeri olurdu."
"Günler durmadan geçmekte; geceler ise, sürekli senin gücünü zayıflatmaktadır.?
?Yaptığın kötülüklerden hiçbirinin önemsiz olduğunu söyleme. O kötülük sana göre, bir hurmanın çekirdeğindeki küçük bir delik kadar olabilir; fakat onun, Allah katında hurma ağacı kadar büyük olması ihtimali vardır."
"Gece ve gündüzün sürekli gidip gelmeleriyle her yeni şey eskimekte ve onların birbirlerini takip etmeleriyle her keskin şey de körelmektedir. Güneşin doğuş ve batışı insanı mezara koymaktadır. Zaman dün, bugün ve yarından; hayat ise darlık ve bolluktan başka bir şey değildir. Bunlardan hangisinin insan için, takdir edildiği müphemdir. Bu müphemliği açığa çıkarmak için zaman görevlendirilmiştir.?
Zemahşeri makamelerinde okuyucuyu/dinleyiciyi tefekküre yönelten, iyiliğe doğru sevk eden, kalbini harekete geçiren güçlü bir edebi dil kullanır. Zıtlıklar üzerinden kıyası çokça kullanır. Her makamesinde iki üç edebi sanat kullanır. Edebi sanatlardan en fazla seci sanatını kullanır. Seci sanatı ile birlikte cinas, teşbih, mecaz sanatlarını da yoğunlukla kullanır.
En meşhur eseri Keşşaf tefsiri tercümesi devam eden Zemahşeri´nin diğer eserlerinin de (özellikle edebiyat ile ilgili olan eserlerinin) tercüme edilmesi kültür ve düşünce dünyamıza büyük katkılar sağlayacaktır.
Ferhat Özbadem