İstiklal Şairimiz Mehmet Âkif, kuvvetli bir Kur’ân hafızı olması yanında, iyi derecede Arapça’ya da vakıf bir mütefekkirimizdir. Çok yönlü kabiliyet ve yeteneklere sahip olan Âkif, hayatını bir Kur’ân yolu şeklinde düzenlemeye çalışır. İslâm’ın temel ilkeleri ve değerleriyle inşa edilmiş bir dünya görüşü oluşturmaya gayret ederdi. Büyük Millet Meclisi’nce kendisine verilen Kur’ân tercümesini tamamlamıştır. Ancak birtakım kaygılardan dolayı teslim etmeyi uygun görmemiş ve sözleşmeden çekilmiştir.
Mehmet Âkif, Kur’ân tercümesi üzerinde yoğun bir çalışma temposuna sahip bir İslâm bilgini portresi çizmektedir. Zâhid bir kişinin hayatı gibi yaşayan Şâirimiz, bilindiğinin veya iddia edildiğinin aksine, tasavvufî bir yöne de sahipti. İstiklal Savaşı’nda Ankara’ya destek amacıyla gidişinde, Taceddin Dergahı’nda kalması rastgele bir tercih olmasa gerektir.
İşte zühd içinde bir hayatı olan Âkif, Mısır’da Kur’ân tercümesi üzerinde yoğun bir şekilde çalışır. Yorucu olan bu kutsal çalışma esnasında nefeslendiği olurdu. O da, dinlenmek için Mesnevî okurdu. Kendisinin ifadesine göre; Mesnevî’yi okuduğunda, birtakım sonuçlar çıkarmaya çalışır. Daha sonra Mesnevî’nin şerhlerine/yorumlarına bakardı. Onlarla bazen ihtilafa düşer, nihayetinde İsmail Ankaravî’nin şerhiyle ittifak ettiğini görür ve buna çocuklar gibi sevinirdi. Hatta Ankaravî’ye içten içe bir sevgi ve muhabbet duyardı. Bunu da İstanbul’a geldiğinde, onun kabrini ziyaret ederek göstermiştir. Ankaravî’nin büyük bir mutasavvıf olduğunu ve onun kabrini ziyarette büyük manevî zevkler yaşadığını beyan eder.
Mevlânâ’ya düşkünlüğünü, Âkif’in son dönemlerine kadar görmek mümkündür. Hasta yatağında iken, henüz ölümünden birkaç ay önce, ziyarete gelenler olurdu. Onlardan birisinin ‘Mevlânâ şair midir?” sorusuna karşı: “Şair Mevlânâ’yı arıyorsanız Divan-ı Kebir’ini okuyunuz. Mürşit Mevlânâ’yı arıyorsanız Mesnevî’sinde bulunursunuz” cevabını vermiştir.
Zâhid Şair olan Mehmet Âkif, tertemiz bir ruh ve gönül asaletine sahipti. Kumar, kadın, içki gibi insan öldüren hiçbir haz, onu esir almaz; hayatı bir haya, vefa ve safiyet üzerine kurulmuş bir dergâh gibiydi. Siyasal ihtiraslar, mevki, makam, kadın ve kumar onun hayat boyunca elleriyle terslediği hazlardır.
Erdemle bezenmiş bir karaktere sahip olan Millî Şâirimiz, din ulularının sürekli ikaz ettiği şekliyle, kimseden bir şey talep etmez; bundan dolayı herkese karşı aynı seviyede hareket ederdi. Hz. Ali’nin bir sözünde söylediği prensipler, onun için âdeta bir hayat ilkesiydi: “Lütfettiğin adamın efendisisin; lütfunu gördüğün adamın uşağısın; lütfunu beklemediğin adama müsavisin!”
Kibir ve gurur, Âkif için, zehir saçan bir özelliktir. O, para ve mevkiyle bunu sınırlandırmaz, ilmin de kibrine karşı büyük bir savaş verirdi. Mehmet Âkif’in hayat felsefesinde, ilim yolunda gurur ve kibrin kölesi haline gelenler, “eşek satar gibi kendilerini satıyorlar”dı.
Mehmet Âkif, İslâm’ı ve Müslümanlığı bir sanatkâr gibi değil, bir mütefekkir gibi sever, aşkını ilan ederdi. Onun ‘Secde’, ‘Leyla’, ‘Gece’, ‘Hicran’ gibi son dönem şiirlerinde mistik tavırlar öne çıkar. Onda ‘his mistisizm’i değil, ‘fikir mistisizm’i var. Âkif tekke Müslümanı değil, cami Müslümanıdır; onda cezbeden ziyade. secde var”dır. (Mithat Cemal, Kuntay, Âkif, 258)
Mithat Cemal, Âkif’in tasavvuf bakışındaki bir hususa dikkat çeker: “O, cürüm işlemek için lazım olan bir nevi karanlık diye kullanılan tasavvufa düşmandı. Âkif’in bir taraftan da kendi tarzında bir tasavvuf zevki vardı.” (Kuntay, 272)
Şu halde, tasavvuf klasiklerini okuyan ve onlardan azami derecede beslenen Mehmet Âkif, çileli ömründe, bir zâhid gibi yaşadı; yine zühd ve sadelik içerinde bu hayata veda etti. Böylece onun yaşamı boyunca Kur’ân’ın ahlâkî prensipleri ve Hz. Peygamber’in sünneti olan değerleri istikametinde bir hayat felsefesi oldu.