A-Tasavvuf
Tasavvuf, sözlükte ?Yün giymek, saf olmak? anlamına gelir.
Terim olarak; ?Kişiye Allah´ı görürmüşçesine ibadet etme hazzına erişmesinin yolunu gösteren ilimdir, haldir.?
Tasavvufu hayat tarzı olarak benimseyen kimselere de ?sûfî? veya ?mutasavvıf? denir.
Hicri ilk iki yüzyılda kişinin kendi iç dünyasındaki derinlik ve zenginliği, coşkulu dindarlığını ifade için genelde zühd, rikak-rekaik, takvâ, ibadet gibi kelimeler kullanılıyor, böyle kimselere de zâhid ve âbid deniliyordu.
Hicrî III. Yüzyıldan sonra daha kapsamlı olarak tasavvuf, sûfî, sûfiyye gibi terimler kullanılmaya başladı ve bir dönemden sonra tasavvuf ayrı bir ilim ve davranış biçimi olarak ortaya çıktı.
Tasavvuf, kalp temizliğini, güzel ahlâkı ve ruh olgunluğunu konu alır. Amaç müminleri terbiye etmek ve mânen yükseltmektir.
Kur´ân-ı Kerîm´de, Hz. Peygamber´in hayatında ve sahih hadislerinde mevcut olan bilgilerle, ilk dönemlerden itibaren müslümanların dini daha iyi anlama ve yaşama talep ve gayretlerine itikad ve fıkıh cephesinden ayrı olarak tasavvuf adı altında özetlenebilecek üçüncü bir cephe tesis edilmiş ve manevi hayata zenginlik kazandırılmıştır.
B-Tarîkat
Sözlükte ?gidilecek yol, izlenecek usul, hal ve gidiş? anlamındaki tarîkat (çoğulu tarâik) tasavvufî bir terimdir.
Terim manası; ?Allah´a ulaşmak isteyenlere mahsus âdet, hal ve davranış? demektir (et-Ta´rîfât, ?e?-?arî?a? md.; Kâşânî, s. 349).
Hicri VI /Miladi XII tasavvuf hareketi, Allah´a ulaşma konusunda takip ettiği usul ve metodun, organize olmuş, müesseseleşmiş, disiplinli sivil toplum örgütüne dönüşmüştür.
İşte bu örgüte tarikat denilmiştir.
Tarîkatlar usul ve metot açısından üçe ayrılır.
Tarîk-i ahyar, ibadet ve takva yoluna ağırlık veren tarîkat;
Tarîk-i ebrâr, çile çekerek ve nefse karşı savaşarak Allah´a ve kurtuluşa ulaşmayı amaçlayan tarîkat;
Tarîk-i şuttâr, aşk ve vecd ile kurtuluşa erişmeyi amaçlayan tarîkat;
Tarîkat kurucusuna ve onun yerine geçenlere, ?şeyh?veya ?mürşid? denir.
Tarîkat mensuplarına ?mürid? denir.
C-Tasavvuf ve Tarîkatlarda sapmalar
Tasavvuf ve tarîkatlara, tasavvuf perdesi altında İslâm´a dış kaynaklardan sokulmak istenen yabancı unsurlar, diğer dinlerden, mezheplerden, mistik akımlardan, felsefelerden ve dinî geleneklerden kaynaklanan sızmalar olmuştur.
Bu çevrelerin kültürüne âşina olan zümreler ve fertler İslâm öncesi sahip oldukları dinî inançları ve felsefî kanaatleri belki iyi niyetle belki de art niyetle İslâm´a taşımışlar ve bunları tasavvuf çatısı altında yaşatma yoluna gitmişlerdir.
Bunun sonucunda tasavvufî hayatta bazı sapmalar olmuştur. Hatta bu sapmalar erken dönemlerde başlamıştır.
Ancak ilk sûfîler bu tür hareketler karşısında çok dikkatli, hassas ve uyanık davranmışlar, sapmaları ve sapkınları eleştirmişler, reddetmişler, böylece kendilerini onlardan korumuşlardır.
Sülemî bu konuda Galatâtü´s-sûfiyye adıyla bir eser yazmış, Serrâc da el- Lüm?a´da bu konuya bir bölüm ayırmıştır.
Daha sonraki mutasavvıf yazarlar da bu husus üzerinde önemle durarak müslümanları sapkınlığa karşı uyarmışlardır. Bir uyarı görevi de biz yerine getirelim istedik.
İşte bu sapkınlıkların bazı örnekleri aşağıya alıyoruz.
- İbadetin düşmesi inancı. Bazı sözde mutasavvıflar insanın ibadet ve kullukla Allah´a ereceğini, erince ibadet etme yükümlülüğünün düşeceğini ve kulluktan âzat olacağını iddia etmişler: ?Yakın gelene kadar Rabbine ibadet et? (el-Hicr 15/99) meâlindeki âyeti bu inanç istikametinde yorumlamışlardır.
Hakiki sûfîler bir müslümanın son nefesini verene kadar dinin emirlerine uymak ve yasaklarından kaçınmakla yükümlü olduğu inancındadırlar. Bunlar yukarıdaki âyette geçen ?yakın? kelimesini ?ölüm? şeklinde yorumlamışlardır. Allah´a kul olmak hür olmaktan daha üstündür.
- Riyadan kurtulmak ve ihlâs halini gerçekleştirmek için dinî geleneklere aykırı davranmak gerektiği inancı. Bunlara göre bir müslüman Allah´a kulluk ederken halk unsurunu dikkate almamalı, Allah´tan başkasına değer vermemeli; ister doğru, ister bâtıl olsun hiçbir hususta halkla uyum halinde olmayı düşünmemelidir.
Bu anlayış esasen doğru olmakla birlikte yanlış istikamette kullanılmış, neticede onları edep ve terbiye sınırlarını aşma, dinin emir ve yasakları konusunda saygısız, duyarsız, kayıtsız ve lâubali olma noktasına götürmüştür. Bazı Melâmîler´de ve Kalenderîler´de bu hal görülür.
- Velînin peygamberlerden üstün olduğu inancı. Bazı sözde mutasavvıflar Kehf sûresinde anlatılan Mûsâ-Hızır (a.s.) kıssasını ileri sürerek velînin nebîden üstün olduğunu iddia etmişler; çünkü velîler doğrudan, nebîler vasıtayla Allah´tan bilgi alır demişlerdir.
Bu bâtıl bir inançtır. Zira velîlik, peygamberlik meşalesinden sadece bir pırıltıdır. Hiçbir zaman bir velî bir nebî derecesinde olamaz.
Her nebî aynı zamanda velîdir. Onda hem velîlik, hem peygamberlik birleştiğinden velîlerden üstündür.
- Her şeyin mubah olduğu inancı. Bazı sözde mutasavvıflara göre eşyada asıl olan mubah oluştur. Başkasının hakkına tecavüzü önlemek için yasaklar konulmuştur. Başkalarının haklarına saygı gösteren bir kimse için her şey mubahtır. Bu inançta olanlara İbâhıyye veya Mubahiyye denir.
Bazıları da niyetlerinin iyi, kalplerinin temiz olduğunu ileri sürerek emir ve yasakların kendilerini bağlamadığını iddia ederler.
- Hulûl inancı. Bunlara göre Allah insan bedenine girer. Bedene girince ondaki insanlık nitelikleri kalkar, yerini tanrılık nitelikleri alır.
- Cebir inancı. Bazı sözde mutasavvıflar insana nisbet edilmesi gereken her şeyin Allah´a ait olduğunu, aslında insanların iradeleri ve tercih yapma imkânları bulunmadığını, cebir altında olduklarını iddia ederek kişilerin sorumluluğunu ortadan kaldırmışlardır.
Bunlar, ?Biz kapı gibiyiz, hareket ettiren olursa hareket ederiz? derler. Bu görüşte olanlar aslında sapık olup mutasavvıf görünen kimselerdir.
- Allah´ı görme inancı. Bazı sözde mutasavvıflar yüce Allah´ı dünyada gördüklerini iddia ederler. Bu iddia da sapıklıktan başka bir şey değildir.
- Allah Teâlâ´ya karşı saygısız davranmak. Bazı sözde mutasavvıflar Allah´a yakın olma mertebesine erdiklerini, bu mertebede edep ve resmiyetin söz konusu olmadığını iddia ederek Allah ile kulu arasında bulunması gereken edebi gözetmez ve Allah´tan söz ederken çok lâubali ifadeler kullanırlar.
- Tenâsüh inancı. Bazı sözde mutasavvıflar ölen bir insanın ruhunun, ölmeden evvelki davranışlarına ve yaşayışına bağlı olarak insan veya hayvan şeklinde tekrar dünyaya geldiklerini ve cezalarını çektiklerini iddia ederler, âhirete inanmazlar.
- İttihat inancı. Bazı sözde mutasavvıflar belli bir yöntem izleyerek beşerî niteliklerden arınan bazı kişilerin Tanrı ile birleştiklerini (ittihat) iddia eder ve insanları tanrılaştırırlar.
Gerçek sûfîler ise yaratıcı varlıkla yaratılan varlığı birbirinden ayırır, yaratılan varlığın hiçbir şekilde yaratıcı ile birleşip tanrılaşamayacağına inanırlar.
- Küfür veya sapkınlık olarak değil ama, hatalı inançlar ve davranışlar.
Bunlara ilâve olarak mutasavvıfların bir kısmında kâfir veya sapık olmayı gerektirmeyen birtakım hatalı inançları ve davranışları da vardır.
Bunları şöyle özetleyebiliriz.
Aşırı çilecilik, dünya işlerini tümden terk, bir tür ruhbanlık, evlenmemek, et yememek, tedbir almayı tevekküle engel saymak, şeyhleri kutsal sayacak kadar yüceltmek, yoksul yaşamayı amaç haline getirmek, nefse işkence etmek, mubah olan nimetlerden yararlanmamak, özel giysiler giymek ve bunlarla halka karşı böbürlenmek, kılık-kıyafet, saç-sakal gibi konularda temizlik kurallarına uymamak, vakıf geliriyle geçinmek, dilenmek, toplumu terkedip inzivaya çekilmek, tasavvufu kıssacılıktan, menkıbecilikten, raks ve semâdan, evrad ve ezkârdan ibaret sanıp ilâhiler okunan meclislerde coşmak ve yapay olarak vecde gelmek, cezbelenmek.
Sözü edilen bu hususlar aslında tasavvufta var ise de, bunların birtakım kuralları, sınırları, şekilleri ve miktarları da tesbit edilmiştir. Bu kurallara uymayan ve sınırları aşan biçimleri hatadır.
D-Tasavvuf ve Tarîkatlar konusunda göz önünde bulundurulması gereken önemli bazı ölçüler
1.Tasavvuf biri Kur´an ve hadislerin özü, diğeri bu öz istikametinden sûfîler tarafından geliştirilen şekil olmak üzere iki kısımdır.
İbadet, ahlâk ve dinî heyecandan, insanın iç dünyasını zenginleştirip ruhî ve mânevî yönden kendini geliştirmesinden ibaret olan birinci kısmı kabul etmek ve uygulamak her müslümanın üzerine farzdır.
İkinci kısım ise ihtiyarîdir. Zira özel bir hayat tarzıdır ve bir gönül meselesidir. Bu yola girmeyenlerin girenlere, girenlerin de girmeyenlere saygı göstermesi, hoşgörülü davranması gerekir.
- Tasavvuf yolunu tutan ve tarîkata girenler diğer müslümanları küçümseyemezler. Zira kibir haram, tevazu farzdır.
- Tasavvuf yolu ince bir yoldur ve bu yolda ehliyetli, kâmil bir rehbere ihtiyaç vardır. Her şey erbabından öğrenilirse doğru öğrenilmiş olur. Kendi başına bu yolda yürüyenlerin yolu kaybetmeleri daima ihtimal dahilindedir.
- Tasavvuf ince ve uzun olduğu kadar zor ve tehlikeli bir yoldur. Ebû Ali Rûzbârî, ?Biz bu yolda bıçağın sırtı gibi bir noktaya ulaştık, azıcık sağa sola meyletsek cehenneme düşeriz? demiştir. Çok kârlı olan bir işin riski de çoktur. Onun için bu yola giren kimse, şeytan, nefis, benlik, şöhret, menfaat gibi tehlikelerin ve yalancı cazibenin çok olduğu bu yolda gayet ihtiyatlı ve son derece dikkatli olmalıdır.
- Genel olarak müslümanların makbul ve muhterem saydıkları Bâyezîd-i Bistâmî ve İbn Arabî gibi mutasavvıfların, şeriatın hükümlerine aykırı görünen bazı fikir ve ifadelerine bakıp, hemen tasavvuf ve tarîkatlar hakkında suizanda bulunmak ve acele hüküm vermek doğru değildir. Konuyu uzmanlarına sormak, yanlış anlamalara elverişli hususları onlarla müzakere etmek gerekir.
- Derecesi ne kadar yüksek olursa olsun bir velî günah işleyebilir. Peygamberlerden başkası günahsız değildir.
Ancak günah işleyen velîler günahta ısrar etmezler, ederlerse velî sıfatını kaybederler. Fâsık ve fâcir (günahkâr) bir kişi, özel anlamda velî, yani Hak dostu olamaz.
- Velîlerin, akıl ve dinî hükümlerle (şeriat ile) bağdaşmaz görünen sözlerini işitenler ve bu tür hallerini görenler bu konularda onları kendilerine örnek almamalı, delil saymamalı, bu tür söz ve ifadeleri onların özel yaşayışı veya hatası sayıp, kendileri şeriatın hükümlerine bağlı kalmalıdırlar.
Çünkü dinin açık hükümlerine, emir ve yasaklarına bağlı olmak esastır. Bu olmadan tasavvuf da olmaz, tarikat da olmaz.
- Tasavvuf alanında müslümanlar asırlar boyu olgunlaşarak gelişen kültür birikimi ve gelenek sebebiyle zengin bir mirasa, büyük bir ilim ve irfan hazinesine sahiptir.
Bir müslüman tasavvuf kitaplarını okuyabilir, tasavvufî düşünceden yararlanabilir.
Bunun için tasavvuf yoluna girmesi ve illaki bir şeyhe bağlanması gerekmez.
Ancak tasavvuf kitaplarında gördüğü her şeyi doğru kabul etmemelidir. İnsan elinden çıkan her kitapta doğru da yanlış da vardır.
Yanlışı olmayan tek kitap Kur´ân-ı Kerîm´dir.
- Velîlerin kerameti vardır ve haktır. Bir velînin velî olması için kerameti olması da şart değildir.
En büyük keramet iyi bir ahlâk sahibi olmaktır. Hatta istikamet (doğruluk, dürüstlük) kerametten üstündür.
Mânevî kerametler maddî kerametlerden çok daha makbuldür. Bu sebeple kerametleri abartmamak gerekir.
Menkıbeleri ölçü almak her zaman doğru değildir. Çünkü menkıbelerin çoğu sanal hikayelerdir.
- Velîler keşf ve ilham denilen bir yolla Allah´tan bazan özel bilgiler alabilirler.
Güvenilir olup olmamaları, çeşitli yorumlara açık bulunmaları bakımından bu tür bilgilerin çeşitli dereceleri vardır.
Keşf ve ilham yoluyla elde edilen en sağlam bilgiler bile ancak ilhama mazhar olan kişinin kendisi için delil olabilir.
Başkaları için bağlayıcı delil değildir.
Bu tür bilgilerden yararlanmak için bunların Kur´an ve hadislerin açık ve kesin hükümlerine aykırı olmaması şarttır. Ebû Saîd el-Harrâz´ın dediği gibi: ?Zâhirî (açık) hükümlere aykırı olan her bâtın (gizli, bilinmeyen, beş duyu ile algılanamayan) bâtıldır.?
Vesselam.
Kaynaklar:
T.D.V, İslam Ansiklopedisi, ?Tasavvuf? ve ?Tarikat?maddeleri.
D.İ.B, Dini Kavramlar Sözlüğü, ?Tasavvuf? ve ?Tarikat? kelimeleri.
D.İ.B, İlmihal-I, İman ve İbadetler, s, 63-66.
