İki düşünce sistemini mukayese yapmanın kendine göre sorunları mevcuttur. Ancak, bu sorunu çözmenin yöntemi, her düşünce sisteminin kendisini betimlediği şekilde kabul ederek bir mukayese yapmayı başarmaktır. Öncelikle, düşünce sistemlerini mukayese yapmak aynılıkları üzerinden değil, farklılıkları üzerinden yapılmalıdır. Düşüncede tarihsel bir sürekliliği dikkate almakta yarar olduğu kadar bir düşünce sisteminin kendine ait özgülüğünü dikkate almakta temel bir yaklaşım sayılmalıdır.
Modern ve Post modern dönem düşünce sistemleri doğal olarak kendisinden önceki düşünce sistemlerinden farklılığını izhar ederek varlık kazanmaktadırlar. Ancak, eski düşünce sistemini taşıyan izlere de sahip oluşu göz ardı edilemez! Zaten bir düşünce sistemi diğer düşünce sistemlerinden farklılığını izhar etmeden kendi otantik düşünce sistemini kuramaz ve böyle tanımlamayı hak etmez! O yüzden hem modern düşünce hem de post modern düşünce kendine has özellikler taşıdığı gerçeğini kabul ederek başlamalıyız.
İki düşünce sistemini hakikat, bilgi ve varlık bakışları etrafında mukayese yapmak bize bir fikir verir. Bu yüzden düşünce sistemlerini farklılaştıran da zaten bu temel özelliklere kendi rengini kazandırmalarıdır. İnsan, varlık, ilişki, estetik ve ahlaki zemin kadar hukuk ve siyaseti belirleme de bu temel yaklaşımlar üzerinden geliştirilir. Meseleyi bu zeminde kurarak konuya giriş yapalım…
İslam düşüncesi, hakikat algısını ikili bir yapıya göre kurmuştur. Bu ikili yapı; hakikatin Yaratıcı varlığın hakikati ile Yaratılmış varlığın çoğulcu hakikati üzerine kurulmuştur. Yani hakikat hem monist bir bakış gibi göründüğü zaman biliyoruz ki o Sadece Yaratıcı güç olan Allah’ın varlığının eşsiz ve benzersiz oluşu kadar tekliğini dikkate sunmaktır. Aynı zamanda ise yeryüzünün yaratılışı, göğün, yerin ve arasındakilerin varlığı da bir hakikat üzere yaratıldığı açık bir şekilde ortaya konulmaktadır.
Modern düşüncede ise hakikat tekliğe dayalıdır. Monist bir karakter taşır. Hakikat reel olana; var olma biçimine indirgenerek hakikati var olanın görüntüye çıkışı üzerine temellendirir. Görüntüye çıkmayan varlığı aklın, bilginin dışında kalışı üzerinden anlamsızlığa duçar kılar. Felsefi olarak ‘absürt/saçma’ kavramı ile niteleyerek akıl dışılığı inşa etmiştir. Bu yüzden varlığın hakikati, Yaratıcının hakikatini de belirleyen bir özelliğe sahip kılınmıştır. Tanrı, sadece varlığın varlık nedeni olarak bir anlama taşınarak onu var olmanın kendi otantik hakikatine bağımlı hale getirmiştir.
Bu noktada hakikatin elde edilişi de mukayese yapılmalıdır. İslam düşüncesi açısından hakikatin bilgisi özellikle mutlak hakikat bağlamında ve eşyanın hakikatinin temel kodları bağlamında hakikat verili olana tekabül eder. Asli hüviyeti içinde hakikat Aşkın/Allah tarafından insana hitap olarak Elçiler aracılığı ile gönderilmiştir. Bu yüzden hakikat ile ‘anlam’ üzerinden bir bağ kurulur. İslam düşüncesi hakikat ile anlam üzerinden ilişki kurarak o hakikatin anlamını ve uygulanışına dair bakışını inşa eder. Elbette ki İslam düşüncesi bir aklı var sayar ve ona önemli bir işlev yükler. Ancak bu aklı kendisi inşa ederek varlık sahasına çıkartır. Yani felsefi veya rasyonel akıl gibi kendi başına verili hakikatten bağımsız bir akıl yürütmeyi kabul etmez!
İslam düşüncesi incelikli olarak varlığın birliğini dikkate alarak değerlendirme yaptığı zaman bile Yaratıcı ve yaratılan gerçeğini dikkate alır. Hakk kavramı ve bunun epistemik algılanışı bu ikili yapıyı işaret eder bir şekilde kullanımını tasavvuf metinlerinde bolca buluruz. Metafizik bir ilke olarak ‘Hakk’ kavramının kazandığı anlamı bu temel değer üzerinden yorumlandığını dikkate almalıyız. Hakk, gerçekliğin iki yüzünü birden işaret eder; hem Yaratıcı olan Allah’ın varlığının gerçekliğini, hem de yaratılmış varlığın reel karşılığını ve Allah’ın yaratılış esnasındaki tezahürünü dikkate sunar.
Modern düşünce ise hakikatin verili olduğunu kabul etmez. Bir hakikat arayışını temellendirir. Çünkü hakikate dair akli var sayımlar bir öznellik taşır ve bu yüzden kesin bir hakikat algısını reddeder. Bu modernliğin göreli ve liberal yaklaşımının eksenini bize gösterir. O yüzden hakikat ile anlam üzerinden bir bağ kurma yerine yorum üzerinden bir bağ kurma arayışını temellendirir. Dolayısıyla Metafizik kavramını bile içeriğine müdahale ederek algılanabilir, aklileştirilebilir bir alana taşıyarak kadim metafizik kavramın içeriğinden soyutlamıştır.
Post modernlik ise hakikati en temelde tekli ama ağırlıklı olarak çoğul/göreli hale getirerek hakikati parçalamış ve hakikatin öznelliğini tekil/bireyin algısına indirgemiştir. Kişinin hakikat ile kurduğu öznel yapı onun hakikatini işaret eder diye kabullenilmiştir. Bu yaklaşım, hakikatin parçalanışını ve bu parçalanmanın mutlaklaştırılarak her parçanın mutlak gerçeklik olarak kabulünü ve tüm sistemi bu bakış üzerine bina edilmesi sağlanmıştır.
Varlık ise her iki sistemde farklı yaklaşımlara neden olmaktadır. İslam düşüncesi, varlığı Yaratıcı varlık ve Yaratıcı varlığın kendi otantik yapısı içinde eşsiz ve tekliğini kabul ettiği gibi yoktan var etmeyi de bir ilke olarak kabul eder. Dolayısıyla Yukarıdan aşağıya doğru bir varlık hiyerarşisi söz konusu edilir. Ama yaratılmış varlığı ise ikili bir sisteme indirger. Kendi içinde çoğul olan yaratılmış varlık, en temelde kâinat ve içindekiler ile ‘teklife muhatap’ olan insan açısından ikili bir yapıya dönüştürülmüştür. Ama en genelde varlık hiyerarşik bir düzey içinde ikili bir tabiata sahiptir. Bir boyutuyla ontolojik farklılığı taşırken diğer boyutu ile de ahlaki bir hiyerarşiyi işaret eder. Bütün varlık kendi bütünlüğü içinde farklılığını izhar eder ve insan dışındaki varlığın tümü insana musahhar kılınmış bir şekilde var oluş gayesine sahip olduğu verili olarak bildirilmiştir. Bu temel tez önemli ve insanın varlık şemasındaki yerini belirleme açısından aslidir..
