Yazar Mehmet Ali Başaran yazdı;
Bugünü anlamak için tarihi, hiç değilse yakın tarihi asgari düzeyde biliyor olmak, yeterli değilse de gereklidir. Bir süre önce kaleme aldığım, “Kazım Karabekir’in 10 Günü” adlı yazıya kardeş bu yazıyla amacım dikkatleri yakın tarihe biraz da olsa çekebilmek.
İsmet İnönü’nün Defterler’ini (1919-1973) yayına hazırlayan yazar Ahmet Demirel, Sunuş’una şu tespitlerle başlıyor: “İsmet İnönü’nün yaşam öyküsü, bir anlamda, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk elli yıllık tarihinin öyküsüdür. Kuruluşundan İnönü’nün yaşama veda ettiği 25 Aralık 1973 yılına kadar geçen elli yıllık zaman dilimi içerisinde, Türkiye Cumhuriyeti’ni ilgilendiren hiçbir olay yoktur ki İnönü içinde bulunmasın.”
İsmet İnönü Türkiye’nin ilk başbakanı ve ikinci Cumhurbaşkanı. “Kurtuluş” ve Kuruluş olarak adlandırılan dönemde ikinci adam konumunda bulunsa da Tek Adam’ın vefatının ardından Tek Parti’de ipleri eline aldı ve milyonların kaderini etkileyen kararları imzaladı.
İnönü’nün Defterler’inden klasik bir günlük olarak bahsetmek doğru olmaz. Daha ziyade kendisi için, hatırlatıcı bir nitelik arz edecek biçimde kaleme alınmış bu notlar, benim gibi, o dönem tarihine vakıf, uzman olmayan “sade” okurlara çoğun, pek bir anlam ifade etmeyecektir. Tam da bu sebepten ötürü Ahmet Demirel, kritik yerlerde, alt satırda parantez açarak açıklamalar eklemiş. Yayına hazırlayan tarafından ayrıca ilave edilen bu notların ne denli aydınlatıcı olduğunu göstermek adına seçkimde ikisine yer verdim, italikle.
20 Nisan 1930 tarihli açıklama notu üzerine ben de dipnotta bir açıklama ilave ettim.
Yakın tarihe uzaktan bakanlar için bir yakınlaşma fırsatı doğar, belki buradan yeni okumalar ve bir hayır çıkar. Hiç değilse, okullarda zerk edilen yalan dolanla kirletilmiş dimağlarımız için ufak çaplı bir detoks olur. Eskimesin diye birkaç kelime için sözlük karıştırma keyfi de cabası.
24 Şubat Pazartesi 1925
12 vilayette idare-i örfiye ilan olunmuş. Dini vasıta-i siyaset ittihaz edenler aleyhine kanun hazırlanmış. Fethi Bey, Terakkiperver Fırka teşkilatını lağvetmelerini (Cafer Tayyar, Karabekir, Rauf, Adnan Beylerden mürekkep) davet ettiği ve gelen rüesaya teklif etmiş. Paşa ile teminat vermişler. Fakat teklifi reddetmişler.
23 Şubat Cumartesi 1929
Gündüz, akşama doğru, evinde yatak odasında Gazi ile dahili durumu gözden geçirdik. Aleyhimize çalışma var; gizli; teşkilat belli değil. Orduyu korumak lazım. Çaresi “Takrir-i Sükûn” kanununu yenilememek. Kendisini, bu kararından, yeni bir mücadeleyi açıkça göze almasından, hararetle tebrik ettim. Şaşkın bir halde memnun.
20 Nisan Pazar 1930*
Akşam Gazi ile Marmara’da. Yeni intihap. Muhalif fırka intihabı. Fethi Bey’in muhalefet riyaseti görüştük. .
(1920’li yıllar sona ererken ülke içindeki bütün muhalefet odakları artık kesin olarak susturulmuş ve bir tek parti yönetimi kurulmuştu.(…) Nihayet beklenen muhalefet partisi 12 Ağustos’ta Serbest Cumhuriyet Fırkası adıyla kurulmuştur. (…) Partinin kuruluş süreci fiilen yaz aylarında başlamış olmakla birlikte, İnönü’nün 20 Nisan 1930’da tutmuş olduğu bu not partinin kurulmasına ilişkin kararın çok daha önceden verilmiş olduğunu açık bir biçimde göstermektedir. Öyle ki Cumhurbaşkanı ve Başbakan muhalefet partisinin başkanının kim olacağı hakkındaki kararı da 20 Nisan’da vermişlerdir.)
31 Aralık 1930
Şark vilayetlerinde bu son geçen hadisat: Bu sene için şark vilayetlerimizde büyük hadisat hazırlanmıştır. Cumhuriyet düşmanları hudut haricinde senelerden beri hazırlıklarının kemale geldiğini zan ediyorlardı. Bu hazırlık 925 Şeyh Sait’in irticai kıyamından daha tertipli, daha vasi idi. İftirakçı harici teşkilat memleket dahilinde daha uzun zamanda (okunamadı) sanıyorlardı. Kıyam her üç hudut gerisinden taarruzda.
Şubat 939
Atatürk ile münasebetlerimizi belki birçok defa yazacağım. Yeni hayatıma başlarken son senelerime ait birçok satır ile başlamak zaruri oldu.
Son seneleri Atatürk’ün çok zor olmuştu. Gece alkol tesiri ile alınan teşebbüsleri ertesi gün daima iptal etmek bir eski âdetimiz idi. Son seneler bu adet kalkmağa başladı. Hele nihayete doğru (1936-37 vuzuh ile hatırladığım seneler) gece arzu veya teşebbüs ettiği bir işi ertesi gün tamamen sakin ve tamam iken de iltizam (ile) takip etmeye başladı. Sıhhatında ve alkolün tesiratında bu tebeddülü fark ettiğim andan itibaren korkum çok arttı.
Son seneler hükümet azasının ayrı ayrı kendisine çok bağlı olmasını düşünüyordu. Bunun için ibtidai usuller kullanmak istedi.
Hülasa Eylül 1937 kavgası oldu. Bu kavgada haksızlık, esasında Atatürk’ündü. Tatbikatta idaresizlik ve haksızlık ikimiz arasında bana düştü. (…)
12 Aralık Salı 1939
Şarkışla’ya varmadan Gemerek köyünü gördük. Büyük muhacir köyü olmuş. Tek bir ağaç yok. Suyu da yokmuş. Vali bu köyün halini tahkik edip avdette söyleyecek.
Sivas’ta gezinti.
Yarım çimento fabrikası. Halbuki ne kadar lazım!
Divriği de Mümtaz Pş.
Çetinkaya istasyonu
Mamur evlerde. Güzel bir manzara
Soğuğa sormuşlar: Nerelisin? Erzulumluyum. Emme, çokluk Sivas’ta otururum. Beni orada da bulamazsanız, Yozgat’ta arayın.
12 Ocak Pazar 1947
Hamdullah Suphi’yi çağırdım. Demokrat Parti Kongresi hakkındaki intibaını sordum. Çok mahzun olduğunu ve ümidini kestiğini söyledi. Fırsat bulursa görüşmek istediğinden bahsetti.
8 Eylül Perşembe 1955
Tekrar Örfi İdare
(6-7 Eylül olayları üzerine hükümet önce sıkıyönetim ilan etti, sonra kaldırdı, ardından yine ilan etti)
27 Mayıs Cuma 1960
İnkılap. Milli Birlik Komitesi İlanı
3 Haziran Cuma 1966
Sabah 09.30’da Ali İhsan geldi. Diyarbakır yazısını gözden geçirdik. Yarınki radyo konuşmasını hazırlayacak.
S. 10.30 hareket 12’den sonra Malatya görüşme
13’ü geçerken Diyarbakır. Güç hal ile çıkış. Partiye ve otele gidiş. Tayyar’da öğle yemeği yerine sandviç. İsabet. Otelde güç hal ile sıcak su duş. 16.30’u geçerken miting meydanı. Eyi topluluk. Diyarbakır’da Said-i Nursi adından bahsetme, Nurcuları hedef al dediler. Batıda da Nurcuyu kolla, Said-i’yi suçla derlerdi. Nurculuk bir mürteci idarenin sembolü olarak ortada.
* “1920’li yıllar sona ererken ülke içindeki bütün muhalefet odakları artık kesin olarak susturulmuş ve bir tek parti yönetimi kurulmuştu.” Her dönem dönen “muhalefet odaklarının susturulması” çarkı o yıllarda toplumun üzerinden bir silindir gibi acımazsızca geçmişti. İstiklal Mahkemeleri’ne yakından bakıldığında sözde yargı eliyle ülkede adeta terör estirildiği görülecektir. Öteki Tarih (2) kitabında “Rejimin Terör Aygıtı: İstiklal Mahkemeleri” adlı makaleyle, tarihçi Ayşe Hür bu sözde yargı süreçlerine ışık tutuyor.
Birinci Dönem İstiklal Mahkemeleri 1920-22 arasında 12, 1922-23 arasında 2 olmak üzere toplam 14 Mahkeme (Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır illerinde) kurulmuş ve görev yapmış. Resmi verilere göre bu mahkemelerde toplam 59.165 kişi yargılanmış. Bunların 41.678’ine çeşitli cezalar verilmekle birlikte 1.054 kişi hakkındaki idam cezası infaz edilmiş. Ne var ki bu davalara ilişkin belgelerin büyük bölümü kayıp olduğundan rakamlar gerçeği yansıtmıyor. “Bu konudaki en önemli çalışmanın sahibi Ergün Aybars’a göre idam edilenlerin sayısı beş binin üzerinde olmalı.”
İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri ise 1925 ila 29 yılları arasında Şark İstiklal Mahkemeleri adıyla 14 vilayet ve kazada idari, adli, askeri her türlü askeri ve sivil davaya bakmıştır. Davaların neredeyse tamamen siyasidir.
Mahkeme heyeti üyelerinin anılarına ve resmi belgelere bakılırsa İsmet İnönü ve Mustafa Kemal bu “mahkeme”lerle doğrudan temas halindedir.
Siyasi hesaplaşmanın sahnelendiği mahkemelerde 7.500 kişi yargılanmış, 3.280 kişi çeşitli cezalara çarptırılmış ve 660 kişi idam edilmiştir.
