Felsefeci-yazar Sadettin Elibol “İslam, teolojik açıdan bakılırsa insanın var oluşuna belli bir anlam kazandıran ‘verili hakikat’tir” diyor.

SADETTİN ELİBOL

İnsanlığın tarihini anlamada inceleme birimlerinin ne olması gerektiği kuşkusuz tartışılabilir. Evet, ama A. J. Toynbee’nin bu soruya verdiği cevabın daha gerçekçi olduğu söylenebilir: Uygarlıkları inceleme birimi olarak ele almak. 

Söz konusu cevabı paylaşan bir Türk aydınının öncelikle eğilebileceği konu da bellidir: İslam uygarlığı. 

Ülkemizde tarih felsefesi çalışmalarının yeterince gelişmemiş olması İslam uygarlığı konusuna yönelebilecek dikkatleri -doğal olarak- sınırlıyor. Bu nedenle, ancak derinlikten, sistematikten ve bütünsellikten uzak bazı çalışmalar yapılabiliyor. 

TANIM  

“İslam uygarlığı” ifadesi, günümüz Türkiye’sinde kimilerine şaşırtıcı gelebilir. Bunlar, bilindiği gibi İslam ve uygarlık arasında sebep-sonuç ilişkisi görmezler; ikincisini yadsırlar. 

Tam da bu nedenle, İslam ve uygarlık ilişkisinin kısa da olsa temellendirilmesi yararlı olabilr. 

İslam, teolojik açıdan bakılırsa insanın var oluşuna belli bir anlam kazandıran “verili hakikat”tir. 

Buna göre insan, söz konusu “hakikat”le evrende yerini ve yönünü belirleyerek kişileşebilir. 

Uygarlık ise belli bir kültürün ulaştığı gelişim aşaması olarak tanımlanabilir. 

Bu tanımlar temelinde İslam uygarlığının anlamı açıklığa kavuşabilir: “Verili hakikat”ten bir biçimde ve bir derecede beslenen kültürün ulaştığı aşama! 

Bu tanımın, kimilerinin iddia ettiği gibi İslam’ı sebep, uygarlığı sonuç sayması nedeniyle sorunlu olduğu söylenebilir mi? 

ATILIM  

Cevap, kuşkusuz Peygamber döneminin uygarlık atılımına olgusal açıdan bakmayı gerektirir. 

Döneme ilişkin tüm kaynaklar, önemli bir başarı düzeyinin yakalandığını gösterir: Kabile yapılarının çözülmesi, toplum (ümmet) inşası, ordu ve site örgütlenmesi, dolayısıyla ticaret, bilim vb. yapılabilmesi için gerekli ortamın yaratılması. 

Ne var ki bu başarı, Peygamber’in vefatından sonraki dönemde -neredeyse halife Memun iktidarına kadar geçen sürede- özellikle üç büyük iç savaş nedeniyle sekteye uğrar; zamanla, yaşanan trajik çatışmalara dair teolojik sorulardan hareketle -aynı zeminde- “itikadi ve fıkhi mezhepler” üretilir.   

Teolojik bakış, ilk dönemde yaşanan olgusal başarıyı “verili hakikatin doğruları ve değerlerinin sonucu” olduğu varsayımıyla temellendirir. Oysa olgusal bakış, söz konusu başarıyı toplumsal, siyasal ve ekonomik ihtiyaçların baskısıyla açıklar. 

Birincisi, inanç aktına bağlı olduğu için olguyu açıklamıyor, tam tersine “olağanüstülük”le temellendiriyor. İkincisi, nedensellik ilişkisine dayanarak olgunun somut çözümlemesini verdiği için açıklayıcı oluyor. 

Tam da bu nedenle, başta İbn-i Haldun olmak üzere bu ve benzeri tarihsel durumları anlamaya çalışan isimler konuya olgusal bakışla eğilirler. 

YARATIŞ  

Peki, “verili hakikatle kişileşen insan(lar) toplumu” kendi (kapalı) dünyasında sürgit durağan bir varlık olarak yaşayabilir mi? 

Kuşkusuz hayır; zaman içinde başka toplumlar/kültürlerle karşılaşır; etkileşim içine girer. Açıkcası, “verili hakikate muhatap” da olsa kültür, yaşanan karşılaşmayla bazı ögeleri olabildiğince alır; giderek belli bir değişime uğrar; yaratıcılığını artırır. 

Filozof H. Z. Ülken, söz konusu toplumun/kültürün farklı dünyalardan çeviriler yoluyla yaratıcılığını ne kadar artırdığını somut örneklerle gösterir. Felsefe, bilim ve sanat tarihi de bu yaratıcılığın göstergelerini yeterince sunar. 

Bilindiği gibi söz konusu somut örnekler 8. ve 15. yüzyıllar arasında Maveraünnehir bölgesinde yaratılır. 

Bölge, 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Türk devletleri Sâmanîler, Karahanlılar, Gazneliler ve Timurlularca yönetilir. 

Anılan dönemin başarı birikimi öncelikle üç alanda izlenebilir: Felsefe, bilim ve sanat. Örneğin, Farabî’den İbn-i Sina’ya, Taftazanî’den Şehabeddin Suhreverdi’ye, Merazi’den Ahmet Yesevi’ye, Yusuf Has Hacip’ten Necmeddin Kübra’ya düşünürler; Harezmi’den Biruni’ye, Uluğ Bey’den Ali Kuşçu’ya, Meruzi’den Ebu Berze’ye, İbn-i Heyzem’den Kadızade Rumi’ye bilim insanları eserlerini bu dönemde verirler. 

Maveraünnehir, sanat alanında da göz kamaştırıcı yaratışlarla dikkati çeker. Örneğin, Ali Şir Nevai (şiir), Mevlana Şir Ali (hat), Ali Meşhedi (ebru), Hafız Kudah (müzik), Muhammed İsfahani, Fahr Ali (mimarlık), üstad Bihzad (resim) dönemin sanatına damga vuran yaratıcıların başında gelir.  

Maveraünnehir aydınlanmasının Anadolu’ya etkisinin yalnız sanatla sınırlı kaldığı söylenebilir. Bu çerçevede, sanat tarihçisi Doğan Kuban’ın oldukça anlamlı örneği anımsanabilir. Ona göre 1228/9 yıllarında Mengücek Beyi Ahmet Şah ve karısı Turan Melek tarafından yaptırılan “Divriği mucizesi” kompleksindeki “soyut heykel” uygulamasında Maveraünnehir etkisi görülür. 

Ne var ki, Sâmanîler döneminde oluşmaya başlayan felsefe, bilim ve sanat Timurlular zamanında zirveye ulaştıktan sonra sönmeye başlar; yaratılan birikim tarihsel bir başarı olarak kalır. 

Söylemek bile fazla: Dönem, Doğulu ve Batılı kimi kültür tarihçilerince tam bir “aydınlanma zamanı” olarak tanımlanır.  

Batı düşüncesinde söz konusu dönemi hayranlıkla yücelten isimler oldukça fazladır: Goethe, Hegel, Herder, Lessing vd. 

İslam uygarlığının bu dönemini olumlama Batı sanat dünyasında da görülür. Örneğin, Mozart ve Beethoven gibi büyük sanatçılar bunların başında gelir. 

Anılan başarı birikiminin, çeviriler yoluyla Batı’nın düşünsel ve bilimsel gelişiminde hayli etkili olduğu da iyi bilinen bir gerçektir. 

‘KIŞ’A GİRİŞ 

Selçuklular ve Osmanlılar döneminin bazı pırıltıları, O. Spengler’in benzetmesi kullanılarak söylenirse, “ilkbahar, yaz ve sonbahar yaratışları” değil, tam tersine “kış mevsiminin arada bir parlayıp sönen ışıkları” durumundadır. 

Söylemek gerekir: Söz konusu uygarlığın yaratıcı dönemini karakterize eden başarılar toplamı Timur dönemi ağırlıklıdır.  

Sözün burasında yakıcı soru şudur: 15. yüzyıldan itibaren bu uygarlık neden “kış mevsimi”ne girmiştir? 

Soruya (ve soruna) eğilen Doğulu ve Batılıların çoğunluğu Selçuklularla birlikte egemen olan Gazali teolojisine dikkat çekerler. 

Bunlara göre Gazali teolojisi felsefe, bilim ve sanat yapmayı özendirmemiş, tam tersine güçleştirmiş, hatta imkânsızlaştırmıştır. Örneğin, kendinden önce Farabi ve İbn-i Sina ile başlayan felsefe geleneğini reddetmiş, düşünceyi tasavvufla sınırlamış, ayrıca, bilgece yaratılmış dünya tasavvurunu, bu arada nedensellik ilişkisini yadsıyarak akılsal ve bilimsel açıklamanın zeminini yok etmiştir. 

Söz konusu aydınlanma döneminin kapanışını bazıları bölgenin “değişim ve üretim üssü” olmaktan çıkış süreciyle açıklarlar. 

Kimileri de girilen “kış”ı Moğol ordularının fetihleri çerçevesinde yaşanan yıkımlara ve yağmalara bağlarlar. 

Etki dereceleri farklı olmakla birlikte, vurgulanan nedenler bu uygarlığın “kış”a girişini açıklamada yeterli sayılabilir. 

‘PATRONAJ’  

Son çözümlemede, akıl ve erdem bireşimiyle yaratılan, ancak çok uzak geçmişte kalan bu uygarlık birikimi “tarihçilerin kutbu” H. İnalcık’a bakılırsa “saray patronajı”yla açıklanabilir. 

Buna göre anılan devletlerde, hanedan saraylarının teşvik ve himaye ettiği “yaratıcı azınlıklar” vardır; felsefe, bilim ve sanat bunların eseridir. 

“Yaratıcı azınlıklar”, dönemlerinin “yüksek kültür” çevresini oluştururlar. 

“Saray patronajı”ndaki “yaratıcı azınlıklar”, köken ve kişilik olarak türdeşlik göstermezler, tam tersine çoğul özellik taşırlar. Çünkü kendilerinden beklenen sadece yaratıcılıktır. “Patronaj”, yaratıcılık için gerekli ortamı ve imkânı sağlamış durumdadır. 

Gerekli olmasa da sorulabilir: Patronaj ortamının “yüksek kültürü” çevrede yaşayan “halk kültürü”nü dönüştürebilmiş midir peki? 

“Halk kültürü” alanına ilişkin çalışmalar bunun başarıl(a)madığını gösteriyor. Diğer uygarlıklarda da durumun farklı olmadığı biliniyor. 

Söz konusu azınlıkların işlevine bakılırsa bu durumun başarısızlık olarak tanımlanması mümkün görünmüyor. 

Yalnız, neresinden bakılırsa bakılsın, anılan süreç, İslam uygarlığının akıl ve erdem bireşimiyle başarılan “ilk aydınlanma dönemi” olarak tanımlanmayı fazlasıyla hakediyor.