Giriş
Bu rapor, İslam dünyasının içinde bulunduğu insani durumla ilgili genel tabloyu ortaya koymayı amaçlamaktadır.[1] Dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan İslam dünyasında birbirinden çok farklı coğrafi koşullar, siyasi yapılar ve ekonomik kalkınmışlık düzeyleri söz konusudur. Her bir İslam ülkesindeki insani durum, yukarıdaki koşulların yanı sıra sömürgecilik mirası, Batı’ya olan bağımlılık düzeyi, eğitim seviyesi ve kalitesi, doğal afet riski, siyasi istikrarsızlığa yatkınlık gibi birçok unsura bağlı olarak şekillenmektedir.
Mevcut insani durumu ortaya koyan genel koşulların yanı sıra bir de bunları ağırlaştıran ama kolaylıkla ayırt edilemeyen potansiyel unsurlar söz konusudur. Bu yönüyle bazı ülkelerin insani altyapılarının oluşumunda belirgin rol oynamış olan sömürge mirası ve bugün var olan dışa bağımlılık ilişkileri de dikkat çekicidir. Geleneksel sömürgecilik “böl, parçala ve yut” şeklinde özetlenebilecek askerî müdahaleyi öngören bir politikayı benimserken, yeni sömürgecilik “ihtilaf yarat ve sömür”[2] şeklinde görünmezlik, meşruluk ve karşı tepkiyi önleme temelleri[3] üzerine kurulmuş bir politikayı benimsemektedir. Bu yeni yaklaşım, var olan sorunları büyüten ve kronikleştiren bir etki yaratmaktadır.
İslam dünyası denilen devasa coğrafyada nelerin insani sorun olduğu konusu da önemlidir. Bu çalışmada bir yandan yoksulluk, eğitim, temiz suya erişim, gelir eşitsizliği gibi temel insani göstergeler tespit edilirken bir yandan da bu olumsuzluklara yol açan siyasi ve ekonomik koşulların anlaşılması amaçlamaktadır. Bundan dolayı kimi zaman doğrudan “insani” alan içinde sayılmayacak bazı siyasi ve ekonomik mülahazaların da tartışılması gerekmiştir. Bu bağlamda İslam ülkelerindeki sıcak savaş ve çatışmalar, sebepleri açısından olmasa da yol açtıkları insani sorunlar bakımından insani tablonun değişmez problem alanlarını oluşturmaktadır. İnsani krizler doğuran bir diğer konu ise, sosyal adalet kavramı ile ilgilidir. Aslında bugün dünyada yaşanan birçok insani krizin sebebi, zannedildiği gibi kaynak kıtlığı değil, bilakis bu kaynakların kullanımının bazı ülkelerin elinde toplanmış olması veya o ülke içinde toplumun tüm kesimlerine adil biçimde dağıtılmamasıdır.
Bu raporda İslam dünyasına ilişkin insani rakamları yalın bir biçimde vermenin okuyucunun zihninde eksik bir izlenim bırakacağı gerçeğinden hareketle söz konusu veriler dünyanın diğer ülkeleriyle bazen de özellikle gelişmiş Batılı ülkelerinin rakamları ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Bu sayede okuyucunun mevcut tabloyu daha kolay karşılaştırması mümkün olacaktır.
İslam Dünyasının Genel Görünümü
Bugün İslam dünyasının genel görünümüne bakıldığında aynı anda en zengin ve en fakir kategorilerini bir arada görmek mümkündür. Dünya petrol ve doğal gaz kaynaklarının neredeyse üçte ikisine sahip olan İslam dünyasının en önemli sorun alanlarından biri, bu kaynak zenginliği ile çelişkili biçimde, ekonomik geri kalmışlık olarak dikkat çekmektedir; ikinci önemli problem alanı ise İslam coğrafyasının savaşlar, iç çekişmeler ve işgallerle dolu bir yer hâline gelmiş olmasıdır. Bugün dünyadaki sıcak savaşların büyük bölümünün İslam coğrafyasında yaşanıyor olması, insani durumu etkileyen en temel unsurdur. Bu tür insan eliyle üretilmiş krizler, İslam dünyasının insani kalkınmışlığını etkilemekte; gıda güvenliği, sağlık, eğitim ve çocukların geleceği gibi birçok hayati problemin büyüyüp derinleşmesine yol açmaktadır. İlaveten İslam dünyasındaki doğal afetler ve ülkelerin afet riski, altyapı eksikliği ile birleştiğinde de istenmeyen yeni insani krizlere kapı aralamaktadır. Bu çerçevede İslam dünyasındaki genel görünümü ortaya koymak üzere, sorunların doğmasında rol oynayan silahlı çatışmalar, ekonomik krizler, insani kalkınmışlık problemi ve doğal afetleri ayrı ayrı ele almak germektedir.
.jpg)
Silahlı Çatışma, İşgal ve Savaşlar
Tarihin hemen her döneminde farklı gerekçelerle ve farklı aktörlerin dâhil olmasıyla birçok büyük savaş yaşanmıştır. 1914’teki 1. Dünya Savaşı’nda 16 milyondan fazla kişi hayatını kaybederken[4] 1939’da yaşanan 2. Dünya Savaşı, yaklaşık 78 milyon kişinin hayatına mal olmuştur.[5] Dünya genelinde böylesine ağır kayıpların yaşandığı iki büyük savaşın ardından uluslararası toplumda barış arayışları görülse de kalıcı bir barış yerine, bu kez Soğuk Savaş (1946-1991) dönemi başlamış ve süper güçlerin restleşme sürecinde ideolojik motivasyonlarla yine milyonlarca insan hayatını kaybetmiş ve trilyonlarca dolar servet heba olmuştur. 1990’lı yıllarda, bu gidişatı değiştirme şansını yakalayan dünya, bölgesel ve küresel yeni çekişme alanları ile bu fırsatı da heba etmiş, 2000’li yıllar yeni dinamiklerle birlikte yeni çatışmaları getirmiştir. 21. yüzyıla, 11 Eylül’de ABD’deki İkiz Kulelere düzenlenen saldırılarla girilmiş ve ABD’nin bu olayı gerekçe göstererek Afganistan ve Irak işgalleriyle başlattığı süreç, küresel bir çatışmaya dönüşmüştür. Terörle mücadele bahanesiyle başlayan yeni gerilim sürecinde, İslam dünyası yeni bir çatışma sarmalının içine sürüklenmiştir. Hasılı, Afganistan ve Irak işgalleri, terörü sona erdirmek yerine daha da arttırmıştır. 2011 yılından itibaren ise bu defa Mısır, Suriye, Libya ve Yemen’i içine alan sıcak savaşlar ve bunlara bağlı sayısız yerel kanlı hesaplaşma dönemi başlamıştır.
Etnik, dinî ve ideolojik farklılıklar İslam dünyasındaki çatışmaların başlıca sebeplerindendir. Çatışmaların %70’i, milliyetçi duygularla hareket eden ve ayrımcı politikalara maruz kaldığını iddia eden etnik gruplar ve azınlıkların bağımsız bir devlet kurma isteğiyle ayrılıkçı gruplar etrafında toplanmalarından kaynaklanmaktadır.[6]
Bir diğer çatışma sebebi ise dinî farklılıklardır. Dinlerin varlığı bir çatışma sebebi olmasa da dinin yanlış yorumlanması ve farklı dinî ve mezhebî gruplara mensup kişilerin yönetimi ele geçirme isteği, çatışmaların ana sebeplerinden birini oluşturmaktadır. Aynı din veya mezhebe bağlı kişiler, inandıkları dinin şeriatını hâkim kılma isteğiyle iktidar karşıtı bir dizi eyleme girişerek çatışmaları başlatıyor olsalar da bulundukları coğrafyalarda azınlık kalarak baskıya ve şiddete maruz kalan gruplar da bu durumun doğal bir sonucu olarak silahlı eylemlere girişmektedir.
Çatışmaların bir diğer sebebi ise doğal kaynakların dağılımı ve yenilenemeyen doğal kaynakların zamanla azalıyor olmasıdır. Uluslararası toplumda yer alan büyük güçler, kendi çıkarları adına petrol, doğal gaz gibi enerji kaynaklarının ve altın gibi değerli madenlerin bulunduğu toprakları istikrarsızlaştırarak müdahaleye açık hâle getirmektedir. Bu bağlamda zengin Arap ülkelerinin politikaları ve Ortadoğu çatışmalarındaki rolleri de önemli bir etkiye sahiptir.
İslam dünyasının farklı ülkelerindeki sosyoekonomik adaletsizlikler ve halkın siyasete katılımının engellenmesi de bir başka çatışma sebebidir. Toplumda yolsuzluk, rüşvet gibi hadiselerin artması, zenginliğin belli çevrelerin elinde tekelleşmesi, zengin ve fakir arasındaki uçurumun derinleşmesi, mahrumiyet ve mağduriyet algısı gibi unsurlar, toplumsal yapıyı içten çürütmektedir. İslam dünyasının birçok bölgesindeki otoriter rejimlerin varlığı, muhalif seslere yönelik baskıyı artırmakta ve toplumdaki marjinalleşmeyi uç noktalara taşımaktadır.
Dünya geneline bakıldığında Ortadoğu ve Afrika’da yer alan ve Müslümanların çoğunlukta yaşadığı ülkelerde çatışmaların daha yoğun olduğu görülmektedir. Örneğin 2012 yılında savaşa bağlı ölümlerin 1.000’den fazla olduğu altı silahlı çatışma yaşanmıştır ve bunların tamamı İslam ülkelerinde gerçekleşmiştir. Bu ülkeler Afganistan, Pakistan, Sudan, Somali, Suriye ve Yemen’dir. Bu çatışmalarda İslami ideolojiye sahip olduğunu iddia eden dokuz isyancı grup yer almıştır. 2014 yılında ise çatışmaların yaklaşık %60’ı İslam ülkelerinde vuku bulmuştur.[7] 2018 yılında da Yemen, Suriye, Somali ve Afganistan’da dört büyük savaş yaşanmıştır. İsyancı grupların, resmî hükümetlerin, küresel ve bölgesel güçlerin dâhil olduğu bu çatışmalarda, Müslümanlar hem fail hem de mağdur olmuştur. 2010-2014 yılları arasında dünya genelinde yaşanan savaşlarda ölenlerin %94’ü (yaklaşık 209.000 kişi) Müslüman ülke vatandaşlarıdır.[8]
Çatışmaların İslam ülkelerinde yoğunlaşması, kuşkusuz, Müslümanların yaşadığı coğrafyaların stratejik konumu ve doğal kaynaklarının zenginliğiyle bağlantılı olsa da 2014 yılı sonrasında DAEŞ’in ortaya çıkışı, bölgesel ve küresel anlamda şiddeti çok farklı boyutlara taşımıştır. Ancak burada yanlış anlamaları önlemek için şu tespiti yapmak gerekmektedir: 1946-2014 yılları arasında yaşanan iç savaşlar, ülkelerdeki dinî eğilime göre sınıflandırıldığında en yüksek savaş oranının Hinduizm inancının kabul edildiği ülkelerde gerçekleştiği görülmektedir. Bu yıllar arasında Hinduların yoğun olduğu üç ülkeden ikisinde iç savaş yaşanmıştır. Aynı dönemde İslam ülkelerinin %41’inde (49 ülkeden 20’sinde); Hristiyanların yoğun olarak yaşadığı ülkelerin %27’sinde (110 ülkeden 30’unda) iç savaş yaşanmıştır.[9]
Çatışmaların İslam ülkelerine has bir durum olmadığı doğru olmakla birlikte, yakın dönemdeki çatışmaların ve geleceğe yönelik kriz beklentilerinin yoğunlaştığı bölgelerin daha çok Müslümanların yaşadığı ülkeler olduğu da bir gerçektir. Peki, savaşlar neden yoğun olarak İslam ülkelerinde yaşanmaktadır? Yukarıda bahsi geçen genel çatışma sebeplerinin hemen tamamı İslam ülkelerinde görülmekle birlikte, Müslümanların yaşadığı bölgelerdeki çatışmaların iki temel sebebi bulunmaktadır: İlki Batılı sömürgeci güçlerin dayattığı yapay sınırların mirası olan sömürge tarihidir. Örneğin İngiltere, 30 yıl işgal altında tuttuğu Filistin’den 1948’de çekilirken burada yapay bir devlet kurulmasını sağlamış ve Filistinlilerin topraklarını gasp ederek Siyonist rejimin kurulmasına önayak olmuştur. Sömürge dönemi mirası olan Siyonist İsrail rejimi, 1948’den bu yana birçok kez hem Filistinlilere hem de çevre ülkelere saldırmış ve bölgedeki pek çok çatışmanın baş aktörü olmuştur.
İkinci sebep ise, ABD ve diğer Batılı devletlerle Rusya gibi büyük güçlerin müdahaleci politikalarıdır. Uluslararası toplumda artan milliyetçilik ve kutuplaşma eğilimi; etnik, dinî ve ideolojik olarak büyük bir zenginliğe sahip olan İslam ülkelerini kırılgan hâle getirmektedir. Birçoğu diktatörlükle yönetilen İslam ülkelerinde sosyoekonomik adaletsizliğin artması ve halkın siyasal katılımının engellenmesi, ülke içi istikrarı bozmakta, bu da Batılı güçlere demokrasi getirme bahanesiyle bu ülkelere müdahale imkânı sağlamaktadır. Bu bağlamda yakın geçmişte Afganistan, Irak ve Libya’da yaşananlar, Batılı müdahalelerin en bilindik örnekleridir.
Doğal kaynakların önemli bir kısmının İslam ülkelerinde bulunması ve özellikle petrol ve doğal gaz yatakları konusundaki küresel rekabet, bu ülkeleri hedef hâline getiren başat bir rol oynamaktadır. Bu kaynakların kontrolü üzerine yaşanan çekişmeler, büyük güçlerin Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) gibi zengin ülkeler üzerinde tam bir hegemonya kurmalarıyla sonuçlanmıştır. Bu durum söz konusu ülkeler başta olmak üzere, tüm bölgede güvenlik konusunda Batılılar lehine büyük bir avantaj sağlarken, İslam ülkeleri için kronik bir zaaf meydana getirmiştir.
İslam dünyasındaki çatışmaların en önemli malzemesi kuşkusuz ithal edilen silahlardır. Bu noktada, Batılı ülkelerin İslam dünyasına yönelik en büyük ihracat kaleminin silah olduğunu bilhassa belirtmek gerekmektedir. Bu yönüyle, yaşanan çatışmaların sürmesinin Batılı silah üreticilerinin çıkarına olduğu aşikârdır. Uluslararası barışı sağlamak adına kurulan Birleşmiş Milletler’in (BM) daimi üyeleri olan ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin, dünyanın en büyük silah üreticisi ülkeleridir. Ortadoğu’da iç savaşların artmasıyla bölgenin silah piyasasındaki ithalat payı %30’ların üzerine çıkmıştır; yani dünyada satılan her üç silahtan biri Ortadoğu’ya gitmektedir. Ortadoğu’ya ihraç edilen silahların yaklaşık yarısı iki ülke tarafından (Suudi Arabistan ve BAE) satın alınmaktadır. Suudiler dünya silah ithalat piyasasında ikinci, BAE ise üçüncü sırada gelmektedir.[10] Bu silahların önemli bir kısmı da Yemen, Suriye ve Libya gibi ülkelerdeki iç savaşlarda kullanılmaktadır.
Bu noktada, İslam ülkelerindeki çatışmaların sadece dışarıdan müdahalelere bağlı olduğu yönündeki bir açıklama, büyük oranda soyut, belirsiz bir tablo ortaya koyabilir. Zira her çatışmanın kendine özgü sebepleri ve değişkenleri olduğu muhakkaktır. Toplumsal uyuşmazlıklar veya halkın yöneticilere karşı tepkisi görmezden gelinerek yapılan değerlendirmeler, bir çatışma için oluşturulmaya çalışılan çözüm önerilerini kalıcı kılmaz ve suni bir yaklaşım olur; sadece iç faktörlerin dikkate alınması durumunda ise, bu defa da “büyük resim” görülemeyeceği için yine gerçekçi bir çözüm ortaya konulamaz.
Çatışmalar boyutlarına göre toplu ölümler, kitlesel göç hareketleri, ekonomik geri kalmışlık, insani kalkınmışlığın sekteye uğraması (eğitim ve sağlık hizmetlerinde gerileme, kadın haklarında geri kalmışlık, engelli sayısının artışı, gıda ve su güvenliğinin yetersizliği vb.) gibi birçok olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.
Ekonomik Durum ve Sosyal Adalet
İslam dünyasının en önemli toplumsal sorunlarının başında ekonomik geri kalmışlık ve sosyal adaletsizlik gelmektedir. Ekonomik geri kalmışlığın birçok sebebi olsa da özellikle ülkenin dezavantajlı bir coğrafyada bulunması, ham madde yoksunu olması, altyapı eksikliği, siyasi istikrarsızlık, eğitim seviyesinin düşüklüğü gibi birçok unsur bu sorunun oluşmasında belirleyici olmaktadır. Ekonomik kaynakların belli kişi veya grupların tekelinde toplanması, zengin-fakir arasındaki gelir uçurumunun yüksek olması, işsizlik, yolsuzluk ve rüşvet gibi sebepler, sosyal adaletsizliği tetikleyen başlıca unsurlar olarak dikkat çekmektedir. Sıralanan bu koşullara dayalı ekonomik geri kalmışlık, İslam ülkelerinde mevcut insani krizlerin ortaya çıkışında hem sebep hem de sonuç durumundadır. 2010 yılı sonlarında Tunus’ta başlayarak birçok İslam ülkesinde barışçıl ayaklanmalara yol açan Arap Baharı gösterilerinde ortak taleplerden biri “aş/ekmek” sloganıyla ifade edilen ekonomik yetersizlikti.
1,8 milyarla dünya nüfusunun %24’ünü oluşturan İslam ülkeleri, uluslararası ekonomide önemli bir yere sahiptir. Dünya toplam gayrisafi yurt içi hasılanın (GSYİH) %15,3’ünü oluşturan İslam ülkeleri, toplam üretimin ise ancak %8,2’sini gerçekleştirmektedir. Dünya genelinde ekonomik büyüklük olarak ABD (%15,3) ve Çin’in (%18,2) ayrı ayrı payları, İslam ülkelerinin toplam payından fazladır.[11] Bu bağlamda İslam ülkelerindeki mevcut ekonomik potansiyelin yeterince kullanılamadığı açıkça anlaşılmaktadır.
İslam ülkelerinin birçoğunda hâlen birincil ekonomik faaliyet tarım olsa da genel olarak en büyük katma değeri %52,7’lik oranla hizmet sektörü sağlamaktadır. Ekonominin en önemli unsurlarından biri sayılan sanayi üretimi ise %35,8’lik katma değer oranıyla ikinci sırada yer almaktadır; tarım, balıkçılık ve ormancılığın ekonomiye katkıları %11,5 ile nispeten daha küçüktür.[12]
2013 yılında toplam gelirleri 15,8 trilyon dolar olan İslam ülkelerinde bu rakam 2017’de 19,4 trilyon dolara yükselmiştir. 2017 yılında toplam gelirin (GSYİH) %73,9’u 10 ülkeden kaynaklanmıştır. Endonezya, %15,5 ile bu toplamda en yüksek paya sahipken onu %12,9 ile Türkiye takip etmektedir; daha sonra sırasıyla Suudi Arabistan (%10,4), İran (%6,6) ve BAE (%5,7) gelmektedir.[13] İslam ülkelerinin genel ekonomik performansı, bu 10 ülkedeki gelişmelere oldukça bağımlı durumdadır. Bu rakamların bir diğer olumsuz özelliği ise, söz konusu öncü ülkelerden dördünün (Suudi Arabistan, İran, BAE ve Nijerya) ihracat kazançlarının ham madde ihracatına yani petrol ve doğal gaz satışına dayanmasıdır; dolayısıyla katma değeri yüksek ihracat yerine petrol ihracatına bağımlı olunması, bu ülke ekonomilerini kırılgan hâle getirmektedir.
İslam ülkelerinde kişi başına düşen ortalama gelir 2013 yılında 9.812 dolar (dünya genelinde aynı tarihte kişi başına düşen gelir 14.889 dolar) iken 2017 yılında 11.137 dolar (dünyada 17.225 dolar) seviyesine yükselmiştir. İslam ülkeleri arasında kişi başına düşen gelir değerlendirildiğinde %16,4’lük oranla Katar birinci sırada gelirken onu %10 ile BAE ve %8 ile Brunei izlemektedir.[14] Katar, dünya genelinde kişi başına düşen gelirde yedinci sıradadır. Söz konusu rakam İslam ülkelerinin ortalamasından 5,5 kat fazladır. Bu fark, İslam ülkeleri arasındaki gelir uçurumunun yüksekliğini ve eşitsizliğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Özetle İslam ülkelerinde dünya ortalamasının oldukça altında seyreden toplam gelir miktarı ve kişi başına düşen gelir miktarı, mevcut kaynakların paylaşımındaki adaletsiz dağılımı yansıtmaktadır.[15]
İslam ülkelerinde büyüme oranları ortalama %3,8 civarındadır. Bu rakam geçmiş yıllara göre önemli bir düşüşe işaret ederken, küresel ekonomik krizler de büyüme üzerinde olumsuz rol oynamıştır. Petrol fiyatlarındaki artışın, en azından bazı İslam ülkelerindeki büyüme oranlarını arttıracağı tahmin edilmekte ve 2019’da bu oranın %4,2 olması beklenmektedir. Fildişi Sahili %7,8 büyüme oranıyla İslam ülkeleri arasında en hızlı büyüyen ülkedir. Onu sırasıyla Senegal (%7,2), Tacikistan (%7,1), Bangladeş (%7,1) ve Türkiye (%7) takip etmektedir.[16]
Ekonomik anlamda İslam coğrafyasının en bariz özelliklerinden biri, sahip olduğu yer altı zenginlikleridir. İslam ülkeleri, küresel petrol rezervlerinin %58,6’sına tekabül eden 964 milyar varil kanıtlanmış petrol rezervine sahiptir; ayrıca küresel doğal gaz rezervlerinin %58’ine karşılık gelen toplam 4 trilyon metreküp doğal gaz rezervleri vardır. Altın da dâhil olmak üzere değerli emtia konusunda İslam ülkelerinin kanıtlanmış rezerv oranları yıldan yıla artış göstermektedir (1996’da %12,5 iken 2016’da %26,4 olmuştur). İslam ülkelerinin toplam dünya rezervlerindeki ortak payı 1996 yılında %9 iken bu rakam 2016 yılında %13,3’e yükselmiştir.[17]
.jpg)
Petrol ve doğal gaz başta olmak üzere, üretim için gerekli temel ham maddelerin önemli bir kısmı İslam ülkelerinden çıksa da bu servetin dağılımı oransal olarak dengeli olmadığından birçok İslam ülkesinde millî gelir, kişi başına düşen gelir ve büyüme oranları gibi temel ekonomik göstergeler dünya ortalamasının oldukça altındadır. İslam ülkelerinin mevcut kaynaklarını yeterli ve etkili kullanamaması, buralardaki işsizlik ve enflasyon oranlarını da arttırmaktadır.
2018’de dünya genelinde işsizlik oranı 172,5 milyon kişi ile ortalama %5 olurken,[18] İslam ülkelerinde bu oran daha yüksek bir seyir izleyerek 2000 yılından bu yana %7,5 ve %6,8 seviyelerinde seyretmektedir. Bazı İslam ülkelerinde kadınların istihdamı konusunda birçok adım atılsa da 2017 yılında kadın işsizlik oranı %9,3 ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır; bu oran erkekler arasında %6,6 civarındadır. İslam ülkeleri arasında en düşük işsizlik oranı %0,1 ile Katar’dadır. Buna karşın 2006’dan bu yana uygulanan abluka sebebiyle Filistin %27,4 ile en yüksek işsizlik oranına sahip İslam ülkesidir; bu oran Gazze’de %52’yi bulmaktadır.[19] En yüksek işsizlik oranı sıralamasında Filistin’i Mozambik (%25) ve Gabon (%19,7) takip etmektedir.[20]
İslam ülkelerindeki en büyük problemlerden biri de toplam nüfusun önemli bir kısmını oluşturan gençler arasındaki yüksek işsizlik oranıdır. İslam dünyasında toplam genç işsizlik oranı %15,3’tür; yani çalışma çağındaki 64 milyon genç, işsizdir. En yoğun genç işsizlik oranı %34 ile Kuzey Afrika’dadır, ardından %25,6 ile Arap ülkeleri gelmektedir.[21]
İslam dünyasının ekonomik görünümünü etkileyen önemli unsurlardan olan enflasyon oranı da dünya ortalamasının üzerindedir. Küresel enflasyon oranı 2017’de %5,5’i bulurken, İslam ülkelerindeki enflasyon ortalaması %6,5 olarak hesaplanmıştır. 2017 yılında en yüksek enflasyon oranı %32,4 ile Sudan’da ölçülmüştür; ardından Libya (%28) ve Mısır (%23,5) gelmektedir; Türkiye ise %11,1’lik oranla 10. sırada yer almaktadır.[22]
Ekonomik alandaki bir diğer gösterge de ülkelerin sahip olduğu dış borç oranlarıdır. İslam ülkelerinin toplam dış borcu 2005 yılından bu yana %116,5 artarak 2016 yılında 1,6 trilyon dolara ulaşmıştır. Bu bağlamda 21 İslam ülkesi Dünya Bankası tarafından “Ağır Borçlu Yoksul Ülkeler” kategorisinde değerlendirilmektedir. Toplam dış borcun yaklaşık %80’i uzun süreli, %20’si kısa süreli borçlardır. 2016 yılı rakamlarına göre toplam dış borcun %25’ini oluşturan 406 milyar dolar ile en yüksek dış borca sahip ülke Türkiye’dir; Türkiye’yi Endonezya, Malezya, Kazakistan ve Pakistan izlemektedir.[23] Bununla birlikte, bir ülkenin ekonomik çıktısının büyüklüğü göz önüne alındığında, borç stokunun mutlak büyüklüğüne bakmak yanıltıcı olabilmektedir. Bu noktada dış borcun gayrisafi millî hasılaya (GSMH) oranı daha sağlıklı bir sonuç verecektir. Bu yöntemle incelendiğinde en borçlu ülke %135,1’le Kazakistan’dır. Bunu borç/GSMH oranları %125-%71 arasında değişen Kırgızistan, Arnavutluk, Ürdün ve Mozambik izlemektedir.[24]
İnsani Kalkınmışlık Durumu
İslam dünyasındaki insani durumu anlamaya yardımcı olacak göstergelerin başında kuşkusuz insani kalkınmışlık seviyesini gösteren rakamsal veriler gelmektedir. İnsani kalkınmışlık denilince ele alınması gereken temel başlıklar; gıda güvenliği, temiz suya erişim, sağlık, eğitim ve çocukların durumuna ilişkin göstergelerdir.
Gıda Güvenliği ve Su Kaynaklarının Kullanımı
Gıda güvenliği dört sacayağı üzerine kuruludur: güvenli gıdanın var olması, ona erişim, ondan faydalanma ve istikrar.[25] Gıdanın üretilmesi, üretilen gıdaya erişimin sağlanması, var olan ürünün faydalanılabilir hâle getirilmesi ve bu döngünün istikrarlı bir şekilde sürdürülmesi, gıda güvenliğinin vazgeçilmez aşamalarıdır. Gıda kaynaklı sorunlar, doğrudan halk sağlığını tehdit eden boyutlar taşıdığı gibi, ekonomik anlamda da -gıda kıtlığından kaynaklı- birçok toplumsal olumsuzluğu beraberinde getirmektedir. Bir ülkede gıdaya erişimin sorun olması, yoksulluk, şiddet ve istikrarsızlığın temel sebebi olabilmektedir.
Gıda güvenliğinin temelinde, bir ülkenin kendi halkını besleyecek miktarda tarımsal üretime sahip olup olmaması bulunmaktadır. Hâlihazırda 7,7 milyar olan dünya nüfusunun 2050’de %68’i kentlerde yaşayan 9,8 milyar kişiye ulaşması beklenmektedir.[26] Nüfusun, bilhassa kentleşmenin artması, doğal olarak tarımsal üretimde çalışan nüfusun azalmasına yol açacaktır. İklim değişikliğinin birçok bölgede tarımsal üretimi olumsuz etkileyeceği de hesaba katılınca, gıda kaynaklı sorunların artması kaçınılmaz görünmektedir.
İslam ülkelerinde gıda güvenliği hususunda son yıllarda bazı ilerlemeler kaydedilse de bu konuda hâlihazırda alınması gereken pek çok önlem bulunmaktadır. İslam ülkelerinin çoğunda gıdaya erişim konusunda değil ama gıda kalitesi ve yeterli beslenme konularında ciddi riskler bulunduğu söylenebilir. Örneğin Çad ve Tacikistan’da bazı küçük ilerlemeler gözlemlense de 13 İslam ülkesinde 2014-2016 döneminde 2009-2011 dönemine göre yetersiz beslenme oranlarında artış görülmüştür. Bu ülkeler arasında en yüksek artış Uganda’da kaydedilmiştir; ardından Gine Bissau, Sierra Leone ve Yemen gelmektedir. BM Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) tahminlerine göre dünyada toplam yetersiz beslenen insanların %27,5’ine tekabül eden 200 milyon kişi İslam ülkelerinde yaşamaktadır.[27] Güvenliğin azalması, çatışma ve işgallerin artması ve yaşanan doğal afetler de dünya genelinde yetersiz beslenmenin artmasına sebep olan başlıca hadiselerdir.
Gıda güvenliğinin sağlanmasında en önemli faktörlerden biri de şüphesiz tarımsal üretimdir. İslam ülkeleri tarımın; ekilebilir arazi, tarımsal iş gücü ve su kaynakları şeklindeki üç bileşeninden en az birine sahiptir. Çalışan insanların üçte biri tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Dünya genelinde tarıma elverişli toplam alanın %28’i (1,37 milyar hektar) İslam ülkeleri sınırları içerisindedir; bunun da önemli bir kısmı (%72,8 veya 996 milyon hektar) hayvancılık için gerekli olan çayır ve meralardır.[28]
Birçok İslam ülkesinin bulunduğu Batı Asya ve Kuzeydoğu Afrika, sınırlı su kaynakları olan kurak ve yarı kurak bölgelerdir. Bu coğrafyalarda yer alan İslam ülkelerinin çoğu, yeni su kaynakları oluşturmak için gereken teknolojik ve ekonomik yeterliliğe sahip olmadıkları için de şiddetli su kıtlığıyla karşı karşıya kalmaktadır. Bu konu, nüfusun hızla artması ve ekonomik kalkınma ile ilişkili olarak kişi başına su kullanımının artması gibi sebeplerle daha da kritik hâle gelmektedir. Bu nedenle sulama sistemlerinin ve tekniklerinin geliştirilmesi yoluyla tarımda su kaynağının etkin kullanımı, özellikle de su kıtlığı olan bölgelerde sürdürülebilir tarımsal kalkınma ve gıda güvenliği için en acil ihtiyaçlardan biridir.
FAO’nun tahminlerine göre, kişi başına düşen toplam içilebilir su kaynağı dünya genelinde 7.601 m3/yıl iken bu rakam İslam ülkelerinde 4.652 m3/yıldır. Bugün 26 İslam ülkesi su stresinden ve/veya su kıtlığından muzdariptir. Bu ülkelerin 14’ü mutlak su kıtlığı çekmektedir. Su stresi ve/veya kıtlığı olan ülkeler, su ihtiyacını karşılamak için büyük oranda dış kaynağa bağımlıdır.[29]
Gıda üretiminde suyun kullanımı, hem çevresel (özellikle su mevcudiyeti) hem de sosyoekonomik koşulları (nüfus yoğunluğu ve kurumsal kapasite) yansıtan geniş bir yelpazede değişmektedir. Bazı ülkeler öncelikle gıda üretimi için yağmurla beslenen sulamaya güvenirken; Cezayir, Mısır, Libya, Suriye, BAE gibi ülkeler de gelişmekte olan sofistike altyapılarla sulamaya ihtiyaç duymaktadırlar.
Sağlık
Dünya genelinde toplam sağlık harcaması ortalama 7,7 trilyon dolar düzeyinde olmakla birlikte, bu mali kaynak eşit bir şekilde dağılmamaktadır. Küresel sağlık harcamalarının %77’sinin gelişmiş ülkelerde yapıldığı kaydedilmektedir. İslam ülkeleri bu alanda da endişe verici bir görünüm arz etmektedir. Dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan İslam ülkelerinin küresel sağlık harcamalarındaki payı sadece %4’tür. İslam ülkelerinde kişi başına düşen sağlık harcaması ortalama 202 dolardır; bu ise 1.114 dolar olan dünya ortalamasının oldukça altındadır. Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen sağlık harcaması en fakir İslam ülkesindekinden neredeyse 29 kat fazladır. Bu dengesizlik sadece Batılı ülkelerle değil, İslam ülkelerinin kendi aralarındaki eşitsizlikte de gözlenmektedir. Örneğin Katar’da kişi başı sağlık harcaması 2.555 dolar iken Nijer’de sadece 29 dolardır. Bangladeş, Togo, Gambia, Pakistan, Burkina Faso gibi birçok ülkede bu rakam 40 doların altındadır.[30]
Sağlık hizmetlerinin hızlı ve etkili bir şekilde sunulabilmesi için doktor, hemşire ve ebelerin (sağlık çalışanı) sayısı, becerisi, verimliliği yanı sıra hastanelerin kapasitesi de oldukça önemlidir. Dünya genelinde 33 milyon sağlık çalışanı bulunmaktadır ve bunların sadece %12’si (4,1 milyon) İslam ülkelerindedir. 2000-2014 arası dönemde dünya genelinde her 10.000 kişiye yaklaşık 15 doktor, 33 hemşire düşerken gelişmiş ülkelerde bu rakam sırasıyla 30 ve 95; İslam ülkelerinde ise 8 ve 18 olarak kaydedilmiştir. Somali (1-5), Nijer (1-6), Sierra Leone (1-9), Çad (2-3) ve Afganistan (2-7) gibi en kötü durumdaki ülkelerde 10.000 kişi için üçten daha az sağlık personeli bulunmaktadır. Bu ülkelerde acil olarak sağlık çalışanlarına ihtiyaç duyulmaktadır.[31]
Öte yandan dünya genelinde her 100.000 kişiye ortalama 1,3 hastane düşerken İslam ülkelerinde bu rakam 0,9’a kadar düşmektedir. Senegal, Bangladeş, Burkina Faso, Gine, Afganistan, Mısır, Irak gibi ülkelerde her 100.000 kişiye düşen hastane sayısı 1’den azdır.[32]
Mevcut hastane hizmetlerine erişimde ve hastaların bakımında en önemli göstergelerden biri de yatak sayısıdır. Dünya ortalamasına göre her 10.000 kişiye yaklaşık 27,7 yatak düşerken, İslam ülkeleri özelinde bu rakam her 10.000 kişiye ortalama 10,5 yatak olarak kaydedilmektedir. Bu da dünya ortalamasının neredeyse üçte birine denk gelmektedir. Gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında durum daha da vahim görünmektedir; zira bu ülkelerde her 10.000 kişiye 56,1 yatak düşmektedir.
Bu konuda İslam ülkelerinin kendi aralarında da ciddi bir dengesizlik gözlenmektedir. Kazakistan (72), Gabon (63) ve Tacikistan’da (55) her 10.000 kişiye 50’den fazla yatak düşerken bu oran 23 İslam ülkesi için her 10.000 kişide 10 yataktan daha azdır; İran (1), Mali (1), Gine (3), Nijer (3), Senegal (3), Çad (4), Sierra Leone (4) ve daha birçok ülkede durum çok daha kötüdür.[33]
Bir ülkedeki insanların genel sağlık durumu ve aldıkları sağlık hizmetinin kalitesi hakkındaki önemli göstergelerden biri de beklenen ortalama yaşam süresidir. Yoksulluk, yetersiz beslenme, temiz su ve sanitasyon erişimi gibi sosyoekonomik faktörler de bu süreyi doğrudan etkilemektedir.
İslam ülkelerinde 1990 ve 2015 yılları arasında, beklenen ortalama yaşam süresinde bir iyileşme gerçekleşmiş ve bu süre 1990 yılında 60,3 yıldan 2015 yılında 67,6 yıla kadar yükselmiştir. Bu dönemde dünya çapındaki ortalama yaşam süresi ise 64,9’dan 72’ye çıkmıştır. Gelişmiş ülkelerdeki ortalama yaşam süresi, tüm gruplar arasında en yüksek seviye olan 81,3 yıl civarındadır. Ortalama yaşam sürelerindeki iyileşmeye rağmen İslam ülkeleri, dünya ortalamasının hâlâ oldukça gerisindedir.
İslam ülkelerinde beklenen en düşük ortalama yaşam süresi, Sahra altı Afrika’da (59 yıl), Latin Amerika ve Karayipler’de (68,9 yıl) ve Güney Asya’da (69,7 yıl) bulunan ülkelerde görülmektedir. 2015 itibarıyla İslam ülkeleri arasındaki en yüksek ortalama yaşam süresi 79,5 yıl ile Lübnan’da kaydedilmiştir; buna karşın Sierra Leone’de bu süre 51,4 yıldır. Bu, İslam ülkeleri arasındaki en düşük ortalama yaşam süresi rakamıdır.[34]
Bir ülkenin sağlık alanındaki durumunu değerlendirmek ve bu alandaki ilerleme düzeyini anlamak için en yaygın yöntemlerden biri, yetişkin ölüm oranlarına bakılmasıdır. Bu oran, 15 ila 60 yaş arasında her 1.000 kişide kaç kişinin öldüğünü göstermektedir.
1990 yılında dünya genelinde 1.000 kişide 254,2 olan erkek nüfus için ortalama yetişkin ölüm oranları, 2015’te 206,1’e; kadın nüfus için 177,6’dan 142,8’e gerilemiştir. İslam ülkelerinde de yetişkin ölüm oranları rakamlarının düşüşte olduğu belirtilmektedir. Buna göre 1990 ve 2015 yılları arasında, söz konusu rakamlar erkekler için 273,2’den 213,4’e; kadınlar için de 212’den 160,2’ye gerilemiştir. Ülke düzeyinde kadın nüfus için en düşük yetişkin ölüm oranları Katar’da (46,9), en yükseği ise Sierra Leone’de (392,9) kaydedilmiştir. Erkek nüfus için en düşük oran yine Katar’da (65,6), en yüksek oran ise Fildişi Sahili’nde (415,9) kaydedilmiştir. Bu rakamların anlamı şudur; örneğin Fildişi Sahili’nde 15-60 yaş aralığında olan her 1.000 yetişkin erkekten 415’i farklı sebeplerle hayatını kaybetmektedir. Bu da ülkedeki ölüm oranlarının yüksek olduğunu ve dolayısıyla sağlık konusunda ciddi sorunlar bulunduğunu göstermektedir.[35]
İslam ülkelerinde ulusal ve uluslararası kurumların bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıklara karşı mücadele çabaları sayesinde yetişkin ölüm oranlarında 1990-2015 döneminde düşüş eğilimi gözlenmiştir; ancak bu iyileşme dünya ortalamalarını yakalamak için henüz yeterli değildir. İslam ülkelerinin yetişkin ölüm oranlarını daha da azaltmak ve daha eşit toplumlar yaratmak için sağlık hizmetlerine daha fazla yatırım yapmaları gerekmektedir. Bu çabaların başarısı için, uluslararası toplumla iş birliği yapmak ve bu konuda başarısını kanıtlamış ülkelerin (ör. Türkiye) deneyimlerinden yararlanmak önemlidir.
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, ölümlerin başlıca üç sebebi bulunmaktadır: bulaşıcı hastalıklar, bulaşıcı olmayan hastalıklar ve yaralanmalar. Ülkelerin kalkınmışlık seviyeleri sadece ölüm oranlarını, yaşam süresi beklentisini ve vatandaşlarının yaşam kalitesini etkilemekle kalmaz, aynı zamanda ölüm nedenlerini de belirler. Ülkeler geliştikçe, önlenebilir bulaşıcı hastalıklara karşı mücadele için daha fazla yatırım yapabilmekte ve bu tür hastalıklar sebebiyle ölüm oranları azalmaktadır. Dünya genelinde toplam ölümlerin %68’i bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanırken, bulaşıcı hastalıkların ölüm oranlarına etkisi %22,5 civarındadır. İslam ülkelerinde ise bulaşıcı olmayan hastalıklardan ölüm oranı %66 iken bulaşıcı hastalıkların ölümlere yol açma oranı %24’tür.[36]
HIV/AIDS, ishal, sıtma, zatürre, verem ve çocuk felci, ölüme yol açan başlıca bulaşıcı hastalıklardır. HIV’den bugüne kadar 78 milyon kişi etkilenmiş, 39 milyon kişi bu virüs sebebiyle hayatını kaybetmiştir. Kan, anne sütü ve cinsel yollarla bulaşan HIV, en yoğun olarak Sahra altı Afrika ülkelerinde görülmektedir. Bu bölgede yaşayan her 20 yetişkinden 1’i bu virüsle mücadele etmektedir. İslam ülkelerinin büyük bölümünde, alınan önlemler ve yaşam tarzı nedeniyle HIV oranları çok daha düşüktür.[37]
İshal sebebiyle ölümler daha çok çocuklar arasında görülmektedir. İshal, dünya genelinde beş yaş altı çocuk ölüm sebepleri sıralamasında ikinci gelmektedir. Her yıl yaklaşık 525.000 çocuk ishal sebebiyle hayatını kaybetmektedir. Güvenli içme suyu ve yeterli sanitasyon hizmetleri ile büyük oranda önlenebilir bir hastalık olan ishal, özellikle Afrika ve Güney Asya ülkelerinde yaygındır.[38]
Geliştirilen yöntemlerle önlenebilir ve iyileştirilebilir bir hastalık olan sıtma, 2013 yılında Afrika’da 584.000 çocuğun ölümüne yol açmıştır. İslam ülkelerinde yılda ortalama 3,8 milyon sıtma vakası yaşanırken 2015 yılında kritik bir artışla bu rakam 45,3 milyona çıkmıştır. Aynı yıl dünya genelinde 88 milyon sıtma vakası tespit edilmiştir.[39]
Zatürre, dünya genelinde bulaşıcı hastalıklardan kaynaklı gerçekleşen çocuk ölümlerinin başlıca sebebidir. Sadece 2015 yılında 920.136 çocuk bu sebeple hayatını kaybetmiştir. Yaygın olarak Sahra altı Afrika ve Güney Asya’da görülmektedir.[40]
Altı ay süreli bir antibiyotik uygulaması ile tedavi edilebilen verem (tüberküloz) sebebiyle 2015 yılında dünya genelinde 5,9 milyon erkek, 3,5 milyon kadın ve 1 milyon çocuk hayatını kaybetmiştir. Bahsi geçen ölümlerin %95’inden fazlası düşük ve orta gelirli ülkelerde gerçekleşmiştir.[41]
Eğitim
Ülkelerin millî gelirlerinden eğitime ayırdıkları pay, genel olarak eğitim konusuna yaklaşımlarını göstermenin yanı sıra ülkedeki okuryazarlık oranı, eğitim altyapısı, okullaşma oranı vb. birçok veriyi de doğrudan etkilemektedir. Gelişmekte olan ülkelerin ihtiyaçlarının daha fazla olduğu düşünüldüğünde eğitime ayırmaları gereken payın da dünya ortalamasının üzerinde olması gerektiği açıktır.
İslam ülkelerinde genel ortalama itibarıyla millî gelirin %3,7’si eğitim için harcanmaktadır. 11 İslam ülkesinin eğitim harcamaları dünya ortalamasına (%4,8) eşit veya daha yüksektir; GSYİH’sının %7,1’ini eğitime ayıran Senegal, bu konuda başı çekmektedir.[42] Ancak eğitime ayrılan payın yüksek olması, o ülkedeki eğitim sisteminin çok iyi işlediği anlamına gelmemektedir; çünkü ülkelerin genç nüfusunun ve dolayısıyla öğrenci sayısının yüksek olması, ilgili ülkedeki okul ihtiyacını artırmaktadır. Okul sayısındaki artış ve özellikle okullaşmanın artışı, genel idari giderlerle öğretmen giderlerini de artırdığı için, eğitim bütçesinin önemli bir bölümü bu kalemlere harcanmaktadır.
Dünya genelinde okuryazarlık oranı ortalama %82,5 iken İslam ülkelerinde bu oran %70,3 düzeyindedir. Kadın ve erkekler arasındaki okuryazarlık oranları karşılaştırıldığında ise İslam ülkelerindeki durum daha da düşük görünmektedir. İslam ülkelerinde erkek okuryazarlık oranı ortalama %76,1 iken kadınlarda bu oran %64,7’dir. Dünya genelinde ise, erkek okuryazarlık ortalaması %86 iken kadınların ortalaması %79,2’dir. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 19 İslam ülkesindeki okuryazarlık oranı dünya ortalamasından yüksek görünmektedir. Bu ülkelerden Özbekistan (%100), Azerbaycan (%99,8), Kazakistan (%99,8), Maldivler (%98,6) ve Ürdün (%97,9) ilk dörtte yer almaktadır. 14 İslam ülkesinde ise yetişkinlerin yarısından fazlası okuma yazma bilmemektedir; Nijer (%15,5) ve Çad (%22,3) bu konuda en kritik durumda olan iki ülkedir.[43]
İslam ülkelerinde yapılan farklı kampanyalar ve bilinçlendirme çabaları sonuç vermiş ve 2000-2016 arasında okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise kayıtlarında artış yaşanmıştır. Bu süreçte özellikle yükseköğrenimde de ciddi bir artış gözlenmiş ve oran %19,6’dan %31,6’ya yükselmiştir. Bütün bu ilerlemelere rağmen İslam ülkelerindeki rakamlar dünya ortalamasının hâlâ gerisindedir. Zira aynı dönemde dünya genelinde toplam okul kayıtları %37,2’den %45,2’ye yükselmiştir. 2016 yılında altı İslam ülkesi, yükseköğrenim kayıtlarında dünya ortalamasının üzerinde bir oran yakalamıştır. Bu ülkeler İran (%68,9), Suudi Arabistan (%66,6), Arnavutluk (%61,2), Bahreyn (%46,6), Kazakistan (%46,1) ve Kırgızistan’dır (%45,9).[44]
Son yıllarda toplam okullaşma oranları artmasına rağmen ilkokul çağındaki okul dışı çocukların sayısındaki artış da önemli bir risk faktörü olarak dikkat çekmektedir. Okul dışında kalan çocukların sayısındaki bu artışın başlıca nedenleri arasında; nüfusun hızla artmasına karşın okullaşmanın aynı hızla sağlanamaması, yoksulluk, çocuk işçiliği, toplumsal cinsiyet ayrımcılığı, engelli bireyler için kurumsal engeller, çatışma vb. bulunmaktadır.
2016’da İslam ülkelerinde ilkokul çağında olduğu hâlde okula gidemeyen çocukların sayısı önceki yıllara göre artarak 19,5 milyon olmuştur.[45] Genel okul çağındaki nüfus ile karşılaştırıldığında bu rakam oldukça büyük bir soruna işaret etmektedir. Zira 2006-2016 döneminde İslam ülkelerinde ilkokul çağındaki erkek çocukların %17,2’si, kız çocukların %18,9’u okula gidememiştir; Somali, Çad, Burkina Faso gibi Sahra altı Afrika ülkelerinde kız çocuklarının en az %50’sinin okula gidemediği bilinmektedir. Buna karşın Türkiye, Kazakistan, Filistin, Endonezya, Kırgızistan gibi ülkelerde eğitimde cinsiyet ayrımcılığını sona erdiren politikalarla okula gidemeyen kız çocukların oranı %1’lerin altına düşmüştür.[46]
Kadınlar ve Çocuklar
Dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun yaşanan çatışmalardan, doğal afetlerden, insan hakkı ihlallerinden, yetersiz sağlık, eğitim ve istihdam koşullarından toplumun bazı kesimlerinin daha fazla etkilendiği bilinmektedir. Bu bağlamda özellikle kadınların ve çocukların insani krizlerden en fazla zarar gören, en kırılgan kesimi oluşturduğu görülmektedir. İslam ülkelerinin bu konudaki genel görünümü de oldukça olumsuz bir tablo ortaya koymaktadır.
İslam ülkelerinde dünya ortalamasıyla paralel olarak (15 yaş altı) çocuk nüfusu yıldan yıla hızla artmaktadır. İslam coğrafyasında 1990 yılında 430 milyon olan çocuk nüfusu, 2016’da 602 milyona yükselmiştir.[47] Nüfuslarının ortalama üçte biri 15 yaş altı çocuklardan oluşan İslam ülkeleri, dünyada en genç nüfusa sahip ülkeler grubundadır. Kadınlar ise dünya ortalamasına uygun olarak nüfusun yaklaşık %50’sini oluşturmaktadır. Toplumların önemli bir kısmını oluşturan kadın ve çocuklara dair; anne-bebek ölümleri, okuryazarlık oranı, eğitime katılım, kadın işsizliği, çocuk işçiler, çocuk askerler gibi konular, ilgili toplumun bu tür krizlerden hangi boyutta etkilendiğini ortaya koyan başlıca göstergelerdir. Olası bir insani krizde yukarıda bahsi geçen koşulların gerçekleşme oranı, toplumun geleceğini inşa edecek bir perspektif oluşturmada nelere önem verilmesi gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.
Dünyanın birçok ülkesinde kadınların ortalama yaşam süreleri erkeklere göre daha uzundur. Fakat İslam ülkelerinde yaşayan kadınların ortalama yaşam süresi dünya ortalamasının altındadır. Dünya genelinde kadınların yaşam süresi ortalama 74,7 yıl iken İslam ülkelerinde 69,8’dir. Bu konuda en düşük yaşam süreleri Afrika ülkelerindedir; örneğin kadınlarda en genç ölümler 52,4 yaş ile Sierra Leone’de görülmektedir.[48]
Dünya genelinde 15 ila 60 yaş arasındaki her 1.000 kadından ortalama 140’ı bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıklar sebebiyle hayatını kaybederken İslam ülkelerinde bu rakam her 1.000 kadından 158’idir. Ölümlerin en yoğun olduğu bölge yine Sahra altı Afrika’dır. Burada genel manada ölüm sebepleri benzerlik gösterirken kadınlar özelinde en yaygın ölüm vakaları, doğumla ilgili komplikasyonlar sebebiyle yaşanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü’nün tahminlerine göre, 2015 yılında dünyada yaklaşık 300.000 kadın gebelik ve doğum sırasında önlenebilir sebepler yüzünden hayatını kaybetmiştir. Bu ölümlerin %49’u (149.000 anne ölümü) İslam ülkelerinde gerçekleşmiştir. Nijerya (%38,9), Pakistan (%6,5) ve Endonezya’daki (%4,3) anne ölümleri tüm İslam ülkelerindeki toplam ölümlerin yarısını oluşturmaktadır.
Anne ölüm oranlarını azaltmak için yapılan çalışmalar sonucunda İslam ülkelerinde 1990 yılında 100.000 doğumda 559 olan anne ölümleri, 2015’te 326’ya gerilemiştir. %42 oranındaki azalmaya rağmen bu oran dünya ortalamasının hâlâ çok üzerindedir. Anne ölümlerinde ülke düzeyinde en yüksek ölüm 1.360 anne ölümü ile Sierra Leone’de kaydedilmiştir. Bu rakam aynı zamanda dünya genelindeki en yüksek orana tekabül etmektedir. Sierra Leone’yi Çad ve Nijerya takip etmektedir. Buna karşın en düşük anne ölümü dört ölümle Kuveyt’te gerçekleşmiştir.[49]
Bir ülkedeki sosyoekonomik kalkınmayı, sağlık hizmetlerinin genel kapsamını ve demografik dağılımı yansıtan göstergelerden biri de beş yaş altı çocuk ölüm oranlarıdır. 2015’te dünya genelinde 6 milyon çocuk, beş yaşını göremeden farklı sebeplerle hayatını kaybetmiştir. Çocuklar için doğduktan sonraki ilk bir aylık süreci kapsayan yeni doğan dönemi en riskli dönemdir. Toplam beş yaş altı çocuk ölümlerinin %47,4’ü İslam ülkelerinde görülmektedir. Başka bir ifadeyle İslam ülkelerinde her gün yaklaşık 7.700 çocuk beş yaşını göremeden hayatını kaybetmektedir.
Alınan önlemler sonucu ölüm oranlarında her geçen yıl azalma olduğu da belirtilmelidir. İslam ülkelerinde 1990 yılında yeni doğan her 1.000 çocuktan 126’sı hayatını kaybederken, 2015 yılında bu rakam yarı yarıya azalarak 60 olmuştur. Buna rağmen dünya ortalaması ile karşılaştırıldığında bu konudaki en az iyileşmenin İslam ülkelerinde olduğu görülmektedir. İslam dünyasında beş yaş altı ölümlerin en yüksek olduğu ülke, 1.000 doğumda 139 ölümle Çad’dır; onu Somali, Sierra Leone ve Mali izlemektedir. Çocuk ölümleri Sahra altı Afrika’da yoğunlaşırken Türkiye ve Malezya gibi ülkelerle Arap ülkelerinde bu oranlar oldukça düşüktür. Bu konuda Bahreyn 1.000 doğumda 6 ölümle en düşük orana sahiptir.[50]
Bulaşıcı hastalıklar, gebelik süreci ve doğum komplikasyonları çocuk ölümlerinin başlıca sebepleridir. Esasında bunlar aşı, doğum öncesi sağlık hizmetleri, doğumlara nitelikli sağlık personelinin girmesi gibi temel ve basit tedbirlerle önlenebilir veya tedavi edilebilir sebeplerdir. Bu noktada ekonomik yetersizlik ve bilgi eksikliği en temel meseleler olarak öne çıkmaktadır. Örneğin İslam ülkelerindeki hamile kadınların sadece %54’ü doğumdan önce düzenli sağlık kontrolü yaptırabilmektedir; Somali de bu oran %6,3’e kadar düşmektedir. 2010-2015 yılları arasında İslam ülkelerindeki doğumların sadece %63’üne doktor, hemşire ve ebeden biri veya birkaçı dâhil olmuştur. Somali, Sudan, Çad ve Nijer’de doğumların %70’inden fazlası, herhangi bir sağlık hizmeti ve yardımı alınmadan yapılmaktadır. Doğum esnasında profesyonel personelin veya desteğin sağlanmaması, hem bebeğin hem de annenin hayatı için ciddi riskler barındırmaktadır.[51]
Yapılan araştırmalar, sağlıkla eğitim düzeyi arasında birebir ilişki olduğunu göstermektedir. Dünya Bankası verilerine (2018) göre, eğitimli bireyler daha uzun ve daha sağlıklı yaşamaktadır. Kadınlar için eğitim; tıbbi bilgi ve müdahalelerin artan farkındalığı ve kullanımı ile ilişkilidir. Ayrıca uzun vadeli bakıldığında, eğitimli annelerin toplumsal gelişime katkıda bulunan daha sağlıklı ve daha eğitimli çocuklar yetiştirdiği de bilinmektedir. Pakistan ve Senegal gibi ülkelerden gelen veriler, eğitimli annelerin çocuklarının daha yüksek aşılama oranlarına, daha iyi beslenmeye ve daha düşük ölüm oranlarına sahip olduklarını kanıtlamaktadır.[52] Benzer şekilde, eğitimli annelerin çocuklarına daha iyi eğitim verme olasılığı da diğerlerine göre daha yüksektir.
Hem ülkeler hem de bireyler için kaliteli eğitime erişimle ekonomik ve sosyal kalkınma arasında da doğrudan ve tartışılmaz bir bağ vardır. Eğitimde cinsiyetten kaynaklı engelleri kaldırmada başarılı olan toplumlar; sağlık, ekonomik seviye ve kalkınma konularında önemli avantajlar elde edecektir.[53] Bunun İslam ülkeleriyle ilgili ciddi bir boyutu da eğitimin toplumsal barış konusunda sağlayacağı bilinçtir. Eğitimli bir toplum yapısı üzerinden ilerleme gösteren ülkelerde, çatışma yaşama olasılığı daha düşüktür; çünkü eğitimli bir halkın birbirine karşı düşmanlaştırılması, radikalleştirilmesi ve kışkırtılması eğitimsiz olanlara göre daha zordur.
2015 yılında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) tarafından yayımlanan bir rapora göre, her çocuğa eğitime erişimi ve topluma katılımı için gereken imkânı sağlamak, gelecek 80 yılda düşük gelirli ülkelerin GSYİH’sında yıllık ortalama %28’lik, yüksek gelirli ülkelerin ortalamasında ise %16’lık bir artışa yol açacaktır.[54]
Eğitim çalışmalarının kapsamını özellikle dezavantajlı grup olan kız çocukları ve yetişkin kadınlara yönelik genişletmek, toplumdaki ekonomik gelişmeyi ve kalkınmayı hızlandırmakta; özgürlük, adalet ve barışın korunmasına katkı sağlamakta; daha sağlıklı ve bilinçli nesillerin yetişmesine etki etmektedir. Fakat bütün çabalara rağmen gelişmekte olan ülkelerde kadınların eğitime katılım oranı erkeklerin oldukça gerisinde kalmaktadır. İslam ülkelerindeki kadınlar arasında okuryazarlık oranı erkeklerin 12 puan gerisinde kalarak %64,7’dir; bu oran dünya genelinde %79,2’dir.
Gençler arasındaki okuryazarlık oranı, genellikle yetişkinlerin okuryazarlık oranından daha yüksektir. İslam ülkelerindeki genç kızlar arasındaki okuryazarlık oranı %79,3 olarak verilmektedir ancak bu oran da dünya ortalamasının altındadır. Bu alanda kadın ve erkek arasındaki farkın en geniş olduğu yerler İslam ülkeleridir.[55]
Dünya genelinde 5 ila 14 yaş aralığındaki çocukların %15,8’i; İslam ülkelerinde ise %17’si çalıştırılmaktadır.
Somali, Nijer, Çad ve Burkina Faso gibi bazı Sahra altı Afrika ülkelerinde ilkokul çağındaki kızların %50’sinden fazlası okula gidememektedir. Buna karşın Kazakistan, Filistin, Endonezya ve Kırgızistan gibi ülkeler, eğitimde cinsiyet ayrımcılığını minimize ederek ilkokul çağında olup da okul dışı kalan kızların oranını %1’in altına düşürmeyi başarmıştır. Kız çocuklarının okul dışında kalma oranı, eğitim kademesi yükseldikçe artmaktadır; yani şu anda okul dışı olan ortaokul çağındaki kız çocukların oranı, ilkokul dışında kalanlardan daha fazladır. 2006-2016 döneminde, İslam ülkelerinde ortaokul çağındaki kız çocukların %23,3’ü, erkek çocukların %18,8’i okula gidememiştir.[56]
Eğitim oranlarına etki eden yapısal nedenler arasında; kızlara yönelik zorunlu eğitim politikaları ve programlarının olmaması, özellikle kırsal alanlardaki devlet okullarında altyapı tesislerinin yetersiz olması, müfredatın kalitesizliği ve öğretmen eksikliği sayılabilir. Ekonomik olarak az gelişmiş topluluklardan gelen ebeveynler, kızlarını, erken yaşta evlenmeleri, aile üyelerine bakmaları veya aile içi sorumluluk almaları için okuldan almaktadır. İslam ülkeleri arasında ortaöğretim düzeyinde okul dışı kalan kızların oranının en düşük olduğu ülke %0,4’le Türkmenistan, en yüksek olduğu ülke ise 72,6% ile Nijer’dir.[57]
Çatışmalar, çocukların ve kadınların hem fiziksel hem de zihinsel olarak ciddi biçimde etkilendiği bir süreci beraberinde getirmektedir. Hiçbir şekilde etkilerinin olmadığı bir savaşın kurbanı olan çocuklar, bu süreçte öldürülme, yetim kalma, ebeveynlerinden ayrı düşme ve her türlü istismara maruz kalma gibi sarsıcı olumsuzluklarla karşılaşabilmektedir. Uzun süreli çatışmalar, sayılan bu somut etkilerin yanı sıra özellikle çocukların hayallerini ve umutlarını öldürerek, karamsar bir gelecek öngörüsüyle onları psikolojik olarak da sorunlu nesiller hâline dönüştürmektedir. Çocukların hayal kuramadığı ve planlar yapamadığı bir toplumun daha iyi bir gelecek inşa etmesi ise neredeyse imkânsızdır.[58]
Çocuk evlilikleri ve çocuk işçiliği de çatışma dönemlerinde artan diğer önemli sorunlardır. Dünya genelinde evliliklerin %23,8’i 18 yaşından önce yapılırken %5,6’sı 15 yaş öncesinde yapılmaktadır. Çatışmaların ve temel ihtiyaçların eksikliğinin yoğun olarak yaşandığı İslam ülkelerinde, aynı oranlar sırasıyla %25,6 ve %7,1 ile dünya ortalamasının üzerindedir. Çocuk evliliklerinin (15 yaş öncesi) en yoğun görüldüğü ülke ise Çad’dır (%29).[59]
Çocuklara yönelik bir diğer temel istismar konusu da çocuk işçiliğidir. Her ne kadar tüm dünyada yasaklanmış olsa da hükümetlerin ve uluslararası kuruluşların attığı bütün adımlara rağmen çocuk işçiliği, önemli bir sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Dünya genelinde 5 ila 14 yaş aralığındaki çocukların %15,8’i; İslam ülkelerinde ise %17’si çalıştırılmaktadır. Son 10 yılda çocuklar arasında en yüksek çalışma oranı %26,6 ile Sahra altı Afrika ülkelerinde kaydedilmiştir. Oransal olarak en fazla çocuk işçinin Somali’de (%49) olduğu belirlenmiştir. Somali’de her 10 çocuktan 5’i çalışmak zorunda kalmaktadır. Somali’yi Kamerun (%47) ve Burkina Faso (%39,2) takip etmektedir. En düşük oranlar ise Ürdün (%1,6), Lübnan (%1,9), Tunus (%2,1) ve Kazakistan’da (%2,2) kaydedilmiştir.[60]
