Maturidilik son zamanlarda düzenlenen çeşitli etkinlikler sebebiyle en çok konuşulan konulardan biri haline geldi. Eylül ayında Konya´da düzenlenen sempozyum, Ekim ayının sonlarında Ankara´da yapılan uluslararası Maturdilik çalıştayı konuyu gündeme taşıdı. Bu etkinlikler ayrıca mezhebin kurucusu İmam Maturidi kimdir, hangi yüzyılda ve nerede yaşadı, gibi soruları da beraberinde getirdi. Bu sebeple İmam Maturidi´yi kısaca tanıtmak ve hatırlatmak istedik.
İmam Maturidi´nin asıl adı Ebu Mansür Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Maturidi olup Semerkant´a yakınlarındaki Maturid veya Maturit´e nispeten bu şekilde anılmıştır.
İmam Maturidi Abbasi Hilafetinin gücünü yitirdiği ve siyasi otoritesinin zayıfladığı bir dönemde dünyaya geldi. O dönemde Mâverâünnehir Samanoğullarının hâkimiyetindeydi. Doğum tarihi kesin olarak bilinmiyor, ancak miladi 9. asrın ilk yarısında dünyaya geldiği tahmin ediliyor. Bazı uzmanlar doğum tarihi için 852 tarihini verse de buna ihtiyatla yaklaşmak gerekiyor.
Ailesi ve soyu hakkında bilgi yok
İmam Mâtürîdî´nin ailesi, hangi soydan geldiği ve hayatı hakkında bilgiler çok sınırlı. Bu sebeple hakkındaki tartışmalar da oldukça fazla. Arap olduğunu ileri sürenler, hatta Ebû Eyyûb el-Ensârî neslinden geldiğini iddia edenler olsa da sahanın uzmanları bu görüşe pek rağbet etmiyor.
Eserlerindeki dil ve üslûptan, ayrıca Semerkant´ın Türklerin çoğunlukta bulunduğu bir bölge olmasından hareketle Mâtürîdî´nin Türk asıllı olduğu görüşü yaygınlık kazanmış.
Mâtürîdî, Hanefî mezhebinin üçüncü ve dördüncü kuşak âlimlerinden kabul ediliyor. Ebû Hanîfe´nin öğrencilerinden Muhammed eş-Şeybânî´nin öğrencisi Ebû Süleyman el-Cûzcânî´nin talebesi Ebû Bekir Ahmed b. İshak el-Cûzcânî´den dersler almış. Ayrıca Nusayr b. Yahyâ el-Belhî ve Nîşâbur Kadısı Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Recâ el-Cûzcânî gibi isimler de hocaları arasında. Ancak o, öğrenim hayatını yirmi yaşlarında iken Ebû Nasr el-İyâzî´den tamamlamış.
İmam Maturidi´nin hayatına dair bilgiler çok kısıtlı olduğundan eğitim hayatının ayrıntılarına ulaşmak mümkün değil. Yine yaptığı ilim yolculuklarına, hacca gidip gitmediğine, resmî bir vazife alıp almadığına dair herhangi bir malumat yok.
Kendisinden Ebû Ahmed el-İyâzî, Ebü´l-Hasan Ali b. Saîd er-Rüstüfağnî ve Ebû Muhammed Abdülkerîm b. Mûsâ el-Pezdevî gibi âlimlerin fıkıh ve kelâm tahsil ettikleri biliniyor.
Miladi 944 yılında vefat etti
İmam Eş´ari´den sonra vefat ettiği bilinen İmam Maturidi´nin miladi 944 yılında öldüğü genel kabul görmüş. Semerkant´ın ünlü Çâkerdîze Mezarlığı´na defnedilen İmam Maturidi´nin mezar taşına şu ifadeler yazılmıştır: ?Burası bütün hayatını ilme adayan, gücünü ilmin yaygınlaşması ve öğretilmesi yolunda tüketen, din yolundaki eserleri övgüyle anılan ve ömrünün meyvelerini devşiren kişinin mezarıdır.? Mâtürîdî´nin kabrine 2000 yılında bir türbe ve etrafına da bir külliye inşa edildi.
Mâtürîdî´nin hayatı, eserleri, görüşleri, öğrencileri ve çağdaşları hakkında bilgi alabileceğimiz en eski kaynak Ebü´l-Muîn en-Nesefî´nin Teb?ıratü´l-edille´sidir. Ayrıca Fahreddin er-Râzî ve Kurtubî, tefsirlerinde onun görüşlerine yer vermiş. Kurtubî ondan ?eş-şeyh el-imâm? diye bahsetmekte.
Mâtürîdî´nin tefsir, kelâm, fıkıh ve usulü, mezhepler tarihi alanlarında önemli mevkiine ve ilmi seviyesine rağmen yeterli itibar görmemiştir. Kendi döneminde ve sonrasında telif edilen mezhepler tarihi ve tabakat kitapların çoğu onu adeta görmezden gelmiş.
Neden ihmal edildi?
Sahanın uzmanları bu ihmalin sebeplerini şu şekilde izah ediyorlar:
- Hilafet merkezi Bağdat´tan uzakta yaşaması,
- Arap tarihçileri tarafından görmezden gelinmesi,
- Siyasi iktidarla yaşadığı anlaşmazlıklar ve bu sebeple devlet imkanlarından faydalanamaması,
- Eş´ariliğin Nizamiye Medreselerinde okutulmasına karşın Maturdiliğin resmi kurumlara girememesi,
- Maturdiliğin yalnızca Hanefilerce benimsenmesi
- Akla verdiği önem sebebiyle muhafazakar İslam uleması tarafından şüpheyle yaklaşılması.
Bekir Topaloğlu´na göre İmam Maturidi´ye gösterilen bu ilgisizliğin en büyük sebebi Müslümanların geçmişte yaşadığı Mihne tecrübesidir. Onun bazı yorumları muhaddis ve fakihlere Mu?tezile´yi çağrıştırmıştır. Bu algının oluşmasında Hanefîliğin ana merkezi olan Irak´ta Ebü´l-Hasan el-Kerhî, Cessâs ve Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali es-Saymerî gibi bazı Hanefi âlimlerin Mu?tezile´yi benimsemesinin de payı büyüktür.
Eserleri ve İslam düşünce geleneğindeki yeri
Bütün bunlara karşın tefsir, kelam, fıkıh, mezhepler tarihi ve fıkıh usulü alanlarında eserler veren İmam Maturidi kendi dönemini aşan bir âlimdi. Tasavvufla da ilgilendiği biliniyor. Özellikle kelam alanındaki çalışmalarıyla öne çıkan İmam Maturidi´nin Kitâbü´t-Tev?îd adlı eseri Sünnî kelâmının klasik eserlerinden biri haline gelmiştir. Bu özelliğinden dolayı takipçileri ondan ?şeyh, imam, şeyhülislâm, imâmü´l-hüdâ, alemü´l-hüdâ, reîsü meşâyihi Semerkand, imâmü´l-mütekellimîn, musahhihu ak?idi´l-müslimîn, imâmü Ehli´s-sünne? gibi unvanlar kullanarak bahsederler.
Kelâmda imam olarak kabul edilen Mâtürîdî, akîdeyi güçlendirmeye ve hem İslâm dışı akımlarla hem de çarpık inançlarla mücadeleye azmetmiştir. Çalışmalarıyla ve ilmi çevresiyle yaşadığı bölgede İslam düşüncesinin istikrara kavuşmasına ve Hanefiliğin Türkler arasında yayılmasına öncülük etmiştir.
İmam Maturidi´nin düşüncesinin bir mezhebe dönüşmesinde ve Kitâbü´t-Tev?îd´in tanınmasında başat rol oynayan isim ise Ebü´l-Muîn en-Nesefî´dir. Nesefî´nin kaleme aldığı Teb?ıratü´l-edille Maturidiliğin ikinci temel kaynağı kabul edilmektedir. Nesefî´nin yorum ve şerhleriyle Maturidilik kelam ekollerinden biri haline gelmiştir.
İmam Maturidi´nin başta kelam olmak üzere, tefsir, fıkıh, mezhepler tarihi ve fıkıh usulü alanlarında eserler telif etmiştir. Bunlardan bazıları şöyledir: Kitâbü´t-Tev?îd, Kitâbü´l-Ma??lât, Te?vîlâtü Ehli´s-sünne, Te?vîlâtü´l-Mâtürîdiyye, Reddü Evâ?ili´l-edille li´l-Ka?bî, Me?â?i?ü (Me??a?ü)´ş-şerâ?i? fî u?ûli´l-fı?h.
Nihan Su
Kaynaklar:
Şükrü Özen, ?Mâturîdî? maddesi, TDV İslam Ansiklopedi, cilt: 28, 2003.
Şükrü Özen, ?Bir Otoritenin Oluşumu İmam Mâtuîdî Örneği?, İslam ve Klasik, İstanbul, 2008
Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İstanbul, 2007
Sıddık Korkmaz, ?İmam Ebu Mansur el-Maturidi´nin Hayatı ve Eserleri? Dini Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Ağustos 2001.
