İLHAMİ GÜLER
I - Fazlurrahman´ın davası
Türkiye´de Fazlurrahman ismi, bazı çevrelerde onun Kur´an´ı anlamada benimsemiş olduğu bilimsel bir metodoloji olan ?Tarihsellik? ile özdeşleştirilirken; Tarihsellik de, aynı çevrelerce ?art-niyetlice- Kur´an´ı ?Tarihe gömmek? olarak kodlanmaya çalışılmaktadır. Oysa ?dürüst (ön-yargısız) olarak onun -neredeyse bütünü ile Türkçeye çevrilen- eserlerine bakan biri, onun davasının, bu tezviratın tam tersi olduğunu hemen görür. ?Tarihsellik? mevzusu, Sünniliğin teolojik olarak benimsediği ?Kelam-ı Kadîm? teorisi ve kurmuş olduğu ?Fıkıh Usulü? çerçevesinde mutlaklaştırmış olduğu ?Şeriat? kategorilerini yani Sünniliği dinamikleştirmek için başvurduğu metodolojik bir husustur ve proje içinde önemli ve fakat çok az bir yer alır. Sünni teoloji (Kelam) ve yorum metodolojisi (Usul-i Fıkıh), taşımış olduğu köklü hatalar yüzünden zaten Kur´an´ı ve İslam´ı büyük ölçüde tarihin dışına düşürmüştür. Onun gayesi, Kur´an´ı ve İslam´ı, Modernitenin (Sekülerizm-Kapitalizm) doğurmuş olduğu ve insanlığın bugün karşı karşıya bulunduğu metafizik, ahlaki, politik, iktisadi ve hukuki sorunlara bir çözüm olarak sunabilmektir. Fazlurrahman´ın projesini iki başlık altında toplamak mümkündür: 1- Sünniliğin Eleştirisi ve Yenilenmesi. 2- Modernitenin Eleştirisi ve ona İslam ile ?inter-aktif- mukabelede bulunulması. Onun projesini, ?hepsine kendinin itiraz kayıtlarını saklı tutmak şartıyla- Gazzâlî, İbn Teymiyye, Şahveliyyullah Dehlevi, İmam Rabbani, Muhammed İkbal gibi ?Reform/tecdit? çabalarının bir devamı olarak görmek mümkündür. Fazlurrahman, S. Ahmet Han, C. Afgani, M. Abduh, A. Kevakibi, H. Tunusi gibi ?Klasik Modernist?leri, birçok açıdan olumlu bulmakla birlikte, metodolojilerinin zayıflığı açısından eleştirdiği gibi; Mevdudi, S. Kutup, Humeyni vb. gibi ?Yeni İhyacılar?ı da, geleneği olduğu gibi tekrar-iktibas etmekle eleştirmiştir. Kendi çizgisini ?Yeni Modernist? olarak niteleyen Fazlurrahman, bu kritiklerini ?İslam´da İhya ve Reform?, ?İslam ve Çağdaşlık? adlı kitaplarında ve çeşitli makalelerinde yapar. Şimdi, onun projesini ana hatlarıyla özetleyelim.
A- Sünniliğin eleştirisi ve yenilenmesi
Sünnilik, geliştirmiş olduğu Kelam, Fıkıh Usulü, Tefsir, Hadis, Tasavvuf ve Felsefe disiplinlerinde ?Kurucu Tecrübede (Kur´an-Sünnet)? ortaya konan ve insanın duyu, düşünce, duygu ve sezgi kapasitelerine (Kalp-Ruh) bütüncül olarak ve birden hitap eden ve duygu-düşünce ve davranıştan oluşan dinamik dini söylemi/praxisi, mikroskobik ve matematik/geometrik olarak parçalayıp yok etmiştir. Fazlurrahman, ?İslam? adlı eserinde bahsettiğimiz bütünlüğün ortaya çıkışını ve tarihi süreç içinde parçalanışının serüvenini anlatır. ?Ana Konuları ile Kur´an? adlı eserinde, Metafizik/iman, Ahlak ve Toplumsal hayat arasında var olan Kur´an´daki bu bütünlüğü (Allah, İnsan, Toplum, Tabiat, Vahiy, Ahiret, Şeytan?) yeniden kurmaya çalışır. Türkçeye Adil Çiftçi tarafından çevrilen ve dört cilt olarak yayınlanan ?Makaleler? inde bir taraftan Sünniliğin usul ve asıllarında gördüğü yanlışlıkları eleştirirken; aynı zamanda bunları yenilemeye çalışır. Bu bağlamda Fazlurrahman´ın klasik İslami disiplinlerin olumlu katkılarını kabul etmekle birlikte, onlara karşı yönelttiği başlıca eleştirileri kısaca şöyledir:
Fıkıh Usulünü, İçtihat yani ?Kıyas? yöntemi ve ?Kaynaklar Teorisi (Kur´an-Sünnet-İcma) ile Kur´an´ın hukuki yanını ?geriye dönük olarak- kısırlaştırmak ve mumyalamak ile suçlar. ?Tarihsel Kritik Yaklaşım? metodolojisi ile bunu aşmaya çalışır.
Kelam´ı, Kur´an´ın duygu ve ahlak boyutunu ihmal ederek kuru akılcılığa (cedel-mutezile) ve ?Zat-Sıfat?, ?Cevher-Araz? tartışmalarına boğulmakla suçlar. Kur´an´ın ?Adalet ile yoğrulmuş Merhametli? Allah´ını ?Kaprisli Mutlak Güç? e dönüştürmek ve denenmenin temeli olan İnsan hürriyetini yok etmekle (Kadercilik-Eş´arilik) suçlar. Mürcie´nin, amel/ahlaktan kopuk ?iman? anlayışını (tasdik/marifet) reddederek, Kur´an´a dönüp bu bağı yeniden kurmaya çalışır.
Tefsir´i, Kur´an´ın fikri bütünlüğünü yok eden ?parçacılık? ve dilsel-filolojik analizlerde boğulmak ile suçlar.
Hadis İlmini, bu konu ile ilgili müstakil olarak yazmış olduğu ?Tarih Boyunca İslami Metodoloji? adlı eserinde erken dönemde var olan dinamik ?Yaşayan Sünnet? kavramını ve pratiğini yok ederek Hadisleri dondurmak, mutlaklaştırmak ile suçlar.
Tasavvufun doğuşunda anlaşılabilir gerekçeleri (Kelamcılar ve Fakihlerin günahlarını) kabul etse de, zamanla Tasavvufun örgütlenmesinin (Tarikatlar), İslam toplumlarında açtığı yaraları ve teorinin felsefileşmesinin (Vahdet-i Vücut), Kur´an açısından metafizik yanlışlığını ve sebebiyet verdiği ahlaki çöküntüyü anlatır.
İslam Felsefesi´nin, -Gazzâli´nin vukufiyetle hissettiği gibi- Kur´an´dan koparak Yunanileşmesini yani ontolojiye kaymasını eleştirir. ?İslam Düşüncesinde Nübüvvet? adlı eserinde filozofların vahiy ve peygamberlik anlayışlarını eleştirir.
Bütün bu eleştiriler ile birlikte, bu disiplinlerin, İslam´ın tarihsel olarak mevcut olmasında ve sürmesindeki paylarını teslim eder. ?Ehl-i Sünnet ve´l-Cemaat?, ilk yüz yıldaki politik iç-savaş ve parçalanmaya rağmen, İslam toplumunun birlik (Sünnet) ve beraberlik (Cemaat) halinde tarihe devam etme azminin bir konsensüsüdür; tarih boyunca sürekli sultanların partisi olsa da. Onun yapmaya çalıştığı, yeniden Kur´an´ın önce Dünya görüşünü (?Ana Konuları ile Kur´an? da bunu yapmaya çalışır), sonra bunun üzerine bina edilecek evrensel ahlak anlayışını ve daha sonra da bunlar üzerine kurulacak siyasi-hukuki-iktisadi toplumsal düzeni, çeşitli makale ve kitaplarında tasvir etmeye çalışır. Bu, Sünniliğin yenilenmesidir. Fazlurrahman,- kanaatimce önemsemediği için- Şiilik üzerine müstakil bir makale veya kitap yazmamıştır.
B- Modernitenin eleştirisi ve ona karşı İslami mukabele
Fazlurrahman, ?İslam ve Çağdaşlık? ve ?İslam´da İhya ve Reform? adlı kitaplarında ve çeşitli makalelerinde Sekülerizm´in Din-Dünya, Din-Siyaset ayrımlarını şiddetle reddettiği gibi; Hümanizmin, Allah´ın yerine İnsanı koymasını da reddeder. Aynı şekilde o, pozitivizmin, metafiziği/hakikati elimine eden tutumunu reddederken; Allahsız pratik ahlakın asla mümkün olmadığını söyler. Protestanlığın yaratmış olduğu ?ve Weber´in gösterdiği gibi, sonunda Kapitalizme çıkan-?Dünya için Dindarlık? anlayışı yerine; Kur´an´ın, ?Dünyada Dindarlık (Takva)? davasını savunduğunu söyler. Kapitalizmin mutlak mülkiyet, tek dünyalı, acil, peşin, şimdi-burada, sınırsız üretim-sınırsız tüketim, ihtiras ve israfa dayalı Ekonomisi yerine; Kur´an´ın mülkiyeti ?emanet? olarak gören, çift dünyalı (Dünya-Ahiret), hem peşin hem veresiye, zorunlu vergiye (zekât) ve gönüllü paylaşmaya (infak), dayanışmaya/mübadeleye dayanan, israfı reddeden? Ekonomisini ikame eder. Teknolojiye Allah´ın yaratışını değiştirmeye kalkışmamak kaydıyla, hayatı kolaylaştıran ?araç? olarak bakar. Tekniğin özünün, metafizik olduğunun (Heidegger) farkındadır. Siyasette saltanat/tek-adamlık ve teokratik otoriter rejimler yerine; İslam´ın ?Şura? prensibini, çağdaş demokrasi teorisi ile paralel yorumlar. Batı´nın, cinsellik ve aile konularında içine düşmüş olduğu durumu eleştirir.
II - Türkiye ilahiyatının vaziyeti
Sünniliğin Türk versiyonu olan mistik ?Anadolu İslam´ı?nın ?Derviş Devlet? Osmanlının kucağında Şeriat-Hilafet ve Tarikat olarak miadını doldurup çöktüğünü merhum M. Akif, ?Safahât? adlı manzum eserinde bir ağıt olarak terennüm eder. Oldukça sert-seküler bir devrim ile kurulmuş yeni Türkiye Cumhuriyeti´nde Hilafet ve Şeriat lağvedilmiş; halkın dini-ibadî ihtiyaçlarını deruhte etmek için din, ?Diyanet? teşkilatı aracılığı ile siyasete bağlanmış; Tarikatlar ise, yeraltına çekilmiştir. Dinin, devlet tarafından baskı altına alınması, bir refleks olarak toplumda ?Cemaat?lerin oluşmasına (Nurculuk-Süleymancılık-Işıkçılık?) sebebiyet vermiştir. 1970´lerden itibaren de din, -kanuni koşullardan dolayı- siyaset alanında zorunlu olarak ?Takiyye? yaparak, maske takarak tezahür etmeye, kristalleşmeye başlamıştır (Milli Görüş-Muhafazakârlık).
Çok Partili hayata geçişle birlikte dinin sosyolojik görünürlüğü tedrici olarak artmış; devlet de, 1949 da Ankara Üniversitesine bağlı olarak İlahiyat Fakültesini kurmuştur. 1980 ihtilaline kadar sayıları 10 civarında olan bu fakülteler, 2000´e kadar 20´ye çıkmış; bu tarihten itibaren de sayıları 100´ü bulmuştur. Bu fakültelerde gerek Türkiye halkının içinde bulunduğu dinsel bilinç durumu (inanç-iman-ahlak), gerekse Sünniliğin Teolojik mirası hakkında ne tür bir performans ortaya konmuştur? 1980-2000 arasında görece bir tartışma ve üretim ortamı olmuştur. Sayıları artmaya başladıktan itibaren de, -iki binlerden sonra- giderek kendilerini politik iradenin otoritesine teslim etmiştir. İlahiyat Fakültelerinin içinde bulunduğu vaziyeti şöyle tasvir etmek mümkündür:
1- Medreselerin Osmanlı toplumunda uzun süren skolastik tekrarı (talim-tahsil, Haşiye-Şerh) yüzünden toplumsal hayat formasyonlarını ve dünyadaki toplumsal ve düşünsel gelişmeleri algılama ve düşünceye tahvil etme becerisini kaybettiği, bilinen bir husustur ?Bizim oğlan Bina (gramer kitabı) okur; döner döner, yine okur.? ?Et-tekraru ahsen; velev kâne yüz seksen.? Maveraünnehrin rasyonel teolojisi (Matüridilik) Anadolu´ya uğramamıştır. Anadolu´ya gelenler, Ahmet Yesevi´nin müritleridir (mistisizm). Bu durum, o kadar güçlü bir habitustur ki, aynen İlahiyat fakültelerinde de devam etmektedir. Medrese, Felsefeyi başlangıcından itibaren bünyesinden kovduğu gibi; Batı´da gelişen ?Sosyal Bilimler? ile de sağlıklı bir iletişim kuramamıştır. Kur´an, sıradan-sokak insanını binlerce kez tekrarlayarak (tefekkür, tezekkür, tafakkuh, taakkul, tedebbür) düşünmeye çağırırken; Medresenin, bin yıldan beri -kitleleri geçtik-, kendini bile ?ezbere? kilitlemesi, ibret vericidir. İlahiyat Fakülteleri, büyük ölçüde aynı (gelenek) uykusunu sürdürmektedir.
2- İlahiyat Fakülteleri, tarihinin ve toplumunun mistik atmosferinden ve bagajından başını dışarıya çıkarıp; İslam Dünyasında son iki yüz yılda geliştirilen bir düzine reformcu/tecditçi-ihyacı hareketleri ve kişileri hakkıyla değerlendirip onlar ile ciddi bir inter-aktif/diyalojik ilişkiye girememiştir. Mistik bir şahsiyetin isminin (Hacı Bayram Veli) bir ?Üniversite?ye isim olarak verilmesi; yeni kurulan ?İslam-Bilim-Teknoloji Üniversitesine (ne demekse?)? Prof. Dr. Nihat Hatipoğlu isminde bir ?menkîbeci?nin ?Rektör? olarak atanması, durumu ele vermektedir.
3- Batı´nın dine saldıran Pozitivist bilim ve felsefesine karşı bazı ilahiyatçılar, yine Batı´nın geliştirdiği ?Post-modernist? düşünce dağarcığından medet ummaya kalkışmıştır. Kendi geçmişi ile canlı-diyalojik bir düşünsel-existansiyel ilişkiye girememektedir.
4- Batı, Osmanlının ?can-düşmanı? olarak kodlandığı ve Osmanlı, onun tarafından yıkıldığı için; orada gelişen Sosyal Bilime ve İslam Çalışmalarına ?ciddiyetten uzak- haddinden fazla şaşı göz ile bakılmaktadır (Oryantalizm söylemi).
5- Son dönemde İlahiyat Fakültelerinin çoğaltılması, akademik-bilimsel/düşünsel kaygıdan ziyade, politik ve iktisadi (istihdam) kaygılara dayanmaktadır. Bunların çoğu, birer ?Akademi/Fakülte? veya ?Beytu´l-Hikmet? olmaktan ziyade, Dergâh, Tekke, Medrese, Şube niteliğindedir. ?Akademi? olmaya karşı çıkılacaksa, onu aşacak bir ?Düşünce Okulu? yaratılmak zorundadır.
6- İlahiyat Fakülteleri, özellikle iki binlerden itibaren Diyanet bürokrasisinin, bir üst kariyere atlama platformuna dönüşmüştür.
7- İlahiyatlar, siyasal irade din konusunda ağzını açmadıkça, açamıyor; ağzını açanlar hakkında, Cemaat ve Tarikatların başlattıkları sosyal medyadaki linç girişimlerinde: ?Sin; küllahın görünmesin? moduna yatıyor. Değişimi dikkatle takip ederek gereğini yapmanın/icabına bakmanın (nesh-tecdit-update) zorluğundan/sorumluluğundan/tehlikesinden korkanlar/kaçanlar, tembelliği (ödlekliği) tercih edip, bunun adını da ?kurnazlıkla ?teslimiyet? veya ?itaat/iman? koyuyorlar
8- Bin seneden beri, Kur´an´da ortaya konan ve ilk dört yüz yılda İslami disiplinlerin tedvin edilmesine vücut veren ?Yargılayıcı Düşünme?, taaccüp, hayret, merak ve tutku kaybolup; geviş getiren, cepten yiyen skolastik/dogmatik (ezber) düşünce egemen olduğu için; akademik anlamda ?Tez Yazma? zorunluluğu, ?Kitap? yazma ve ?Vaaz? etme veya akademik yükselme amaçlı olarak gerçekleşmektedir. Eleştirel ve yaratıcı düşünme, tarihsel perspektif, hâlâ dine tehdit ve tehlike olarak algılanmaktadır (sapıklık-tekfir). Platonculuk (Mumyacılık) Türkiye İlahiyatının ?asli günah?ıdır.
9- Seksenlerden sonra gelişen ideolojik-politik ?İslamcılık?, Türkiye´deki İlahiyat bilgisini ?akademik-teolojik? olmaktan çok, ideolojik ve politik bir veçheye büründürmektedir. ?İlahiyatçılar?, geleneksel ?Ulema? nın otoritesini devralacak hakkaniyetli bir performans gösterememiştir. Bu boşluk, hâlâ Cemaat-Tarikat ve Siyaset erbabı tarafından doldurulmaktadır. 15 Temmuz Felâketi (FETÖ), bunun en somut kanıtıdır. Diğerleri de sırada.
10- Türkiye İlahiyatının yetiştirdiği birkaç önemli ismi değerlendirecek olursak: H. Karaman, -Erzurum-Konya ve İstanbul´un geleneksel ruhu olarak- altmışlı ve yetmişli yıllarda ?o tarihler için- ?eleştirel? olan bir çizgiden hızla uzaklaşıp; sağcı-siyasal iktidarların resmi-maslahat fetvacısı pozisyonuna kaymıştır. Ankara İlahiyattan yetişen M. S. Hatipoğlu, Sorbon´dan aldığı akademik terbiye ve titizlikle eleştirel düşünme tavrını korumuş ve Türkiye İlahiyatına ?başta Hadis ilmi olmak üzere- ciddi bir katkı sunmuş ve kendisi gibi eleştirel karakteri olan öğrenciler yetiştirmiştir. Aynı fakülteden yetişen H. Atay, İslam´ın erken dönemindeki eleştirel-akılcı tutumunun (Mutezile-Felsefe) Türkiye ilahiyatındaki ilk temsilcisi olmuştur. Fıkıh ve Kelam alanında yeni içtihatlarda bulunmuştur. Kendisi gibi öğrenciler yetiştirmiştir. Y. N. Öztürk, İstanbul´un çökmüş mistik ruhundan bir müddet sonra kopup, medyanın ayartması ile ?Medya Vaizi? (kaynak belirtmeden başkalarının düşüncelerini kendine mal etme) pozisyonundan popülerlik sağlayıp eski mahallesine hakaret üslubu ile kendine yeni bir mahalle edinip toplumun tümünü kucaklayamamıştır. Diğer taraftan, Türkiye´de Hüseyin Atay´dan sonra (ondan) Kur´an´ı keşfetmesi, Sünniliğin taşımış olduğu bir sürü çürümüşlüğü ve yanlışı görmesine vesile oldu ve bunları cüretle medya aracılığı ile ve yazarak söyledi. Kur´an´ın kapağını açmamış Türk halkının Kur´an ile tanışmasına katkısı inkâr olunamaz. Allah, rahmet eylesin.
III - Sonuç:
Türkiye ilahiyatı, içinde bulunduğu ezber, tekrar, geviş getirme, cepten yeme, sayıklama, geleneği estetize etme, kariyerizm (iş olsun diye), meslek körlüğü gibi hastalıklardan kurtulmak istiyorsa; bir ?Âlim-Düşünür-Bilimadamı? yani ?Dava sahibi? Fazlurrahman´ın ortaya koyduğu metodoloji ve düşünce ürünlerinden istifade edebileceği çok şey mevcuttur. Rahmetli, 1970´li yıllarda kısa süreliğine Türkiye´ye ders vermeye geldiğinde, Erzurum´daki İslami İlimler Fakültesi´ndeki hocalar, ona ?sapık? gözü ile bakarken; Ankara İlahiyat´taki bazı hocalar şaşı bakmış; bazıları da ?şeriatçı? olarak nitelemişlerdir. Oysa Rahmetlinin kendisi, Türkiye´den umutluydu. Geleneğe ve Batıya aynı anda vukufiyet kesp edip, sağlıklı bir sentez yapmak, sanıldığı kadar kolay bir iş değildir. Benzer girişimlerde bulunmuş M. İkbal, M. A. Cabiri, M. Arkoun, Taha Abdurrahman, R. Garaudy, A. İ. Begoviç, Hasan Hanefi, N. Hamid Ebu Zeyd gibi son dönemde İslam ve Batı üzerine kafa yorup sentez yapan, çözüm öneren düşünürlerin projelerini tanıyan biri olarak, Fazlurrahman´ın sentezinin müstesna ve mümtaz bir yeri olduğu kanaatindeyim.