Türkiye’nin en ünlü yazarlarından Oğuz Atay, Bir Bilim Adamının Romanı’nda hocası Mustafa İnan’ın hayat hikayesini anlatıyor. Kitabı, kaderin cilvesi olarak nitelendirmek yanlış olmaz. Oğuz Atay gibi kabiliyetli bir yazarın yolu Türkiye’nin en önemli bilim adamların birinin hayatı ile İstanbul Teknik Üniversitesi’nde kesişmese, böyle bir kitap ortaya çıkar mıydı, pek sanmıyorum.
Önsözünü Mustafa İnan’ın da yakın arkadaşı ünlü matematikçi ordinaryüs profesör Cahit Arf’ın, sonsözünü ise oğlu Hüseyin İnan’ın kaleme aldığı kitap ilk olarak Bilgi Yayınları tarafından 1975 yılında yayınlanmış. İletişim Yayınlarındaki ilk baskısı 1987 yılına ait olup elimdeki 61. baskısı 2020’de gerçekleştirilmiş. Kitabın sonuna küçük bir fotoğraf albümü de eklenmiş.
Önsöz’den öğrendiğimize göre Mustafa İnan’ın gençlere, bilhassa ilmi sahada çalışanlara ilham veren hayatını romanlaştırma fikri Erdal İnönü tarafından ortaya atılmış. Mustafa İnan’ın fikir babası olduğu ve kurucuları arasında yer aldığı Türkiye Bilimsel Ve Teknik Araştırma Kurumu* (TÜBİTAK) bu öneriyi kabul edip destek olmuş.
270 sayfa boyunca eşi, dostları, arkadaşları ve öğrencilerinin şahitliği ışığında hayatı anlatılan Mustafa İnan 1911 ila 1967 yılları arasında yaşamış. Çocukluğu ve gençliği iki dünya savaşının ağırlaştırdığı bir yoksulluk içinde geçmiş.
Merak duygusunun peşini bir an olsun bırakmamış, öğrenmeyi ve öğretmeyi bir yaşam tarzı olarak benimsemiş ve dur durak bilmeden kendisini yetiştirmiş bir insanın hayat mücadelesini okuyoruz kitapta. Onun en önemli özelliği olan “çok yönlü kişiliği”ni tanıma fırsatını elde ediyoruz.
Mustafa İnan inşaat mühendisi bir akademisyen olarak alanı dışında say say bitmez konuya ilgi duymakla kalmamış, yaptığı okuma ve araştırmalarla zaman içinde pek çok konuda derinleşmiş: Yabancı diller, edebiyat, divan edebiyatı, şiir, dilbilimi, tasavvuf, dinler, tarih, matematik bu alanlardan bazıları. Kitabın 14. bölümünün başlığı bu yüzden “her şeyle uğraşan adam”. Üzerine vazife olmayan pek çok “şeyle” ilgilenmek bir evrensel ve entelektüel tavır olarak hayatına yön vermiş erken yaşlardan itibaren.
Memleketi Adana’nın şivesiyle konuşmaktan gocunmayan, Anadolu insanında mevcut bir damar olarak nitelendirilebilecek saf ve çocuksu yönü ömrü boyunca “muhafaza” etmiş bir insan Mustafa İnan. Aşikar ki ülkesine, insanlarına hizmet etmeyi kendi kariyerine ve konforuna tercih etmiş. Dönemin baskın değerleri ve “Leylî Meccanî” (parasız yatılı) bir yaşamın etkisi ile çizilmiş bir rota bu. Her durağında fedakarlık olan, büyük harflerle yazılmış bir ülkü olan.
Tanıyan herkes onun çok iyi bir insan olduğunda hemfikir. Bu, kör ölür badem gözlü olur, sözünde karşılık bulan, geçiştirme kokan üstünkörü bir şahitlik değil, derinlere kök salmış bir hasletin mahsulü olarak yetiştirdiği sayısız öğrenci ile sabit bir gerçeklik. O kadar ki, okur kitabın sonunda Mustafa İnan için üzülebilir. Diğerkâmlığı çevresi tarafından sık sık suistimal edilmiş, kadri kıymeti pek bilinmemiş, bir yönüyle “yalnız” yaşamış ve “yalnız” ölmüş bir emekçiden söz ediyoruz.
Okullardaki üstün başarıları, yaşayan bir efsaneye ait hikayeler olarak dilden bile aktarılırmış. Hayranlık uyandıran bir zeka ve hafıza varmış kendisinde. Cahit Arf onun için, “doğuştan olacak, doğrudan doğruya algılanamayan şeyleri sezebilme hususunda olağanüstü bir hafızası vardı” diyor. Anlatılanlarla deha düzeyinde ama son derece mütevazı bir insan portresi çiziliyor.
Erdal İnönü ise onun sanatçı yönüne vurgu yapmış: “Özellikle araştırmacı olan bir üniversite hocası için sanatçı ruh gerekli bir şeydir. Araştırmaya değer problemler bulabilmek ve bu problemleri sonuca götüren çalışmalar yapmak ve yaptırmak için kuru bir bilim adamı olmak yetmez; bunun için yaratıcı olmak, yani bir bakıma sanatçı olmak gerekir.”
Kitap bir roman olmakla birlikte romanlarda nerdeyse hiç rastlanmayan bir özellik ihtiva ediyor. Bu kitapta geçen isimlerin hepsi gerçek ve çoğu Türkiye için değer üretmiş, öyle veya böyle “tanıdık” insanlar. (Mesela, Cahit Arf’ı tanımıyor olmanın mahcubiyetini yaşayan biri şimdi ceplerini yoklasa -kriz üstüne kriz yaşayan ve her gün müflis tacir gibi gözlerimizin içine bakan şu ekonomik düzende- bozuk paraların ardından gelen can yoldaşlarımız 5, 10 ve 20 gibi TL’ler arasında kendisini görebilecektir. 10 TL’nin bir yüzünde onun fotoğrafı, ne iş yaptığı, doğum ve ölüm tarihi bulunuyor.)
Kitabın 17. Bölümünde söz dönüp dolaşıp 27 Mayıs 1960’a gelince, Mustafa İnan’ın entelektüel kimliğine yakışmayan bir tavır takındığını görmenin şaşkınlığını ben yaşadım, bilmem ki başkaları yaşar mı? Yoksa, dönemin şartları, denilerek mazur hatta haklı mı görülmeli?
1960 Darbesinden birkaç yerde ihtilal ve devrim diye bahsediliyor. Tartışmalı siyasi bir konuya bu kısacık kitap incelemesinde girmeyeceğim lakin ülke 1923-1946 yıllarını mutlak diktatörlüğün (Tek Parti) zulmü altında geçirirken “demokrasi aşığı” ordu veya cunta mensupları neden müdahale ihtiyacı hissetmediler? Neden geniş halk kesimleri inim inim inlerken değil de biraz soluklanır soluklanmaz, sandık henüz kurulmuşken, seçimler yapılmaya henüz başlanmışken müdahale ettiler? Demokrat Parti’nin hataları ne denli büyük de olsa darbeyi meşru bir şey miydi?
Mustafa İnan’ın öğrenme ve öğretme aşkı, bilime olan tutkulu bağlılığı ve mücadele dolu hayatı, yakıcı bir silkelenme ve kendine gelme ihtiyacı içinde olan okullarda, bilhassa üniversitelerde müspet bir etki yaratma potansiyeli taşıyor. Mustafa İnan’ın ilham verici tarafına fazlasıyla ihtiyaç var, ilimden bir hayli uzak ilim yuvalarında.
*Bilenler bilir, daha ziyade büyük kitap fuarlarında boy gösteren TÜBİTAK (Popüler Bilim) Yayınları, her yaşa uygun, baskı kalitesi üst düzey ve çoğu gayet nitelikli kitapları ucuz fiyatlarla okura sunuyor. Çocukları için kitap bakınan anne babaların incelemesinde fayda var.
