Yeni kuşaklar onu daha çok ‘Yedi Güzel Adam’dan biri olarak tanıdı. Bir dizi kahramanı gibi… Camdan seyretmekle yetindi onu. İçine girip derinlemesine anlayamadı. Derdine, davasına, mücadelesine, edebiyatına… vakıf olamadan daha çok sloganlar üzerinden andı. Klas Duruş’una, Derviş Hüneri’ne, Sükût Sureti’ne, Kalem Kalesi’ne, Biat’ına, Korku’suna, Umud’una, Otel Gören Defterler’ine… kısacası ruhuna pek dokunamadı. O nedenle sentetik bir tat oluştu damaklarında.
Eski kuşaklar ise onu daha çok devrimci selamıyla tanıdı. Klas duruşuna şahit oldu. Kudüs sevdasına tanıklık etti. ‘antifaşist, antiemperyalist, antikapitalist ve antifiravunist’ duygularla selamını aldı. Ve onu her hatırlayışta; ‘Yaşasın Şeriat, Yaşasın İslam’ın Evrensel Kardeşliği!...’ sloganını atarken gördü. Ve bu slogan o kuşağın hayatının mihenk taşı oldu.
Peki, ne kadar o sloganların hakkını verebildi? Ne kadar yaşayabildi veya yaşatabildi o davayı?
Varlığında efsaneleşen o dev adam yok artık; beyaz bir ata binip gitti o. Onunla büyüyen kuşak ise, şimdilerde kritik bir hesaplaşma içinde... Yaptıklarının, ettiklerinin neticeleriyle haşir-neşir yani. Bir bakıma geriye kalan artıkları toplamakla meşgul… Yeni bir yol ayrımında, yeni bir dünyanın arifesinde. Daha çok da kendi içinde…
Tabii bu kritik bir bakış ve şimdilik mecrasından akarak burada dursun.
İşin doğrusu 68 kuşağı yansımalarını da içinde barındıran Nuri Pakdil’in vefat yıldönümünü (18 Ekim 2019) vesile kılarak hem yeni kuşaklar hem de eski kuşaklar için hatırlama/hatırlatma olacak bu satırlar. Nuri Pakdil’in yaşadıkları ve de yazdıkları üzerinden geçmişimize uzanıp hali-i pür melalimizi ortaya koymaya çalışacağız. Belki bu vesileyle yeni kuşaklara bir örneklik oluşturacak ve geleceğe dair bir yol haritası ortaya çıkacak.
Nuri Pakdil; çocukluğunda atlasla gezen, uyurken bile yüzüne atlas koyan bir yeryüzü sevdalısıdır. Ayrıca annesinin anlattığı Cezayir öyküleriyle büyüyen gezgin ruhlu biridir. Öte taraftan ‘alınterinin fişek gibi dümdüz ilerlediği zaman’a vurgun bir derviş ve ‘insanı insana karşı savunan’ bir özgürlük ve adalet bekçisidir. Öyle ki dönemin ve şartların bütün olumsuzluklarına rağmen ‘Umut dağı’’na koşan bir maratoncu gibi yol aldı hep. O, kimliğinin her noktasında nöbet tutan bir direnişçi oldu sürekli. Kelimenin tam anlamıyla yaşamayı bir hak/ediş olarak gördü. ‘Klâs Duruş’ denince o akla geldi, Kudüs denince de...
Kısacası bir dostunun ifadesiyle; sükûneti içinde presleyen ‘Çelik Adam’ idi Nuri Pakdil.
Kudüs Sevdası
Nuri Pakdil, kendi çocukluğundan başlayarak, yazın serüveninden bahseden “Bir Yazarın Notları I” eserinde yer alan Cezayir anektodu bir hayli dikkat çekicidir. Akşam evde güldeste şiirlerini karıştırırken ilkokul günlerinde bulur kendini birden:
“-Anne, haydi, biraz daha anlat o öyküyü.
—Araplar, uzun, ince, beyaz atlarına binmişler; koşturuyorlar atlarını. Büyük deniz varmış geçmek istedikleri. Ellerini açmışlar; durmadan yakarmışlar Tanrı’ya, yardım dilemişler.
—Sonra?
—Sürmüşler atlarını denize.
—Çok gitmişler mi ondan sonra da anne?
—Günlerce, haftalarca gitmişler; gitmişler…
—Nereye gitmişler sonra anne?
—Cezayir’e varmışlar.”
Cezayir’e karşı özel bir ilgisi olmakla birlikte Kudüs onun için kırmızı çizgidir. Yaşantısı ve yazdıkları hep Kudüs sevdası ile örülmüştür. Ancak son dönemlerde özellikle de vefatıyla birlikte onu sadece ‘Kudüs Şairi’ olarak anmak doğru değildir. Tıpkı Mehmet Akif’i sadece İstiklal Marşı’yla ön plana çıkarmak gibi… Pakdil’i de tıpkı merhum Akif gibi bir bütün olarak ele almak ve genç kuşaklara aktarmak son derece önemlidir.
Doğrudur Kudüs, Nuri Pakdil’in olmazsa olmazlarından bir semboldür. Yazılarındaki Kudüs; dinamizm, heyecan, özgürlük, umut, gelecek olarak yürür içimize. İçten bir Kudüs aşığıdır o: ‘Ve yüreğinin üzerinde bir tül gibi duran Kudüs, ah Kudüs.’… Hep bu duyguyla yaşar. Çalışmalarında, İstanbul’u nokta, Paris’i virgül, Kudüs’ü ise iki nokta olarak görür. Kudüs onun içine işlemiştir adeta.
Çünkü ona göre; ‘Kudüs sevilmeden insanlığa girilemez. Bizim için hala da özel bir konumu vardır. Kudüs’ü savunmak gerçek bağımsızlığı savunmaktır.’ O nedenle özellikle gençlik yıllarında hiç yanından ayırmaz 23X82 havadan çekilmiş Kudüs posterini. Ve tabii ki yazı makinesi ve çantasını da...
Hâlâ içimizde büyük bir boşluk olarak duruyor Kudüs… Özellikle de son zamanlarda akla durgunluk veren vahşi Gazze soykırımı Kudüs’ün ne kadar kalın bir kırmızı çizgimiz olduğunu hatırlattı. İlk kıblemiz ve özgürlüğümüz esareti soluyor ve her tarafından kan akıyor. Kudüs savaşıyor. Filistinli direniyor İsrail’e…
Kudüs’ün özel bir yeri ve anlamı olmuştur Nuri Pakdil için hep. Özellikle genç kuşakların bu hususu unutmamaları gerekir. Onun şiirlerine, yazılarına, günlüklerine belki de en çok Kudüs konu olmuştur. Çünkü O’na giden bütün yolların kesiştiği yer orası!…
Çünkü “Kudüssüz ve İstanbulsuz aşk yoktur.” ona göre.
Batı Notları
Evrensel bir düşünüş ve bakış açısına sahiptir Nuri Pakdil. Özellikle batı ile ilgili görüş ve düşünceleri, üzerinde en çok durulması ve düşünülmesi gereken konulardandır. Belki Nuri Pakdil’i gelecek kuşaklara taşıyacak olan en önemli köprü ‘Batı Notları’dır. Çünkü onun batı tasavvuru, aynı zamanda bir doğu ufku da verir bize.
Bir programa katılmak üzere gittiği Paris’te, Batı Günlüğü adı altında tuttuğu notlar, onun batı düşüncesi hakkında önemli ipuçları içerir. Daha sonra ‘Batı Notları’ adıyla kitaplaşan bu günlükler, hala tazeliğini ve önemini korumaktadır.
Biraz açalım Nuri Pakdil’in batı günlüklerini. Özellikle de yeni kuşaklar için. Çünkü Nuri Pakdil’in Batı Notları, sadece batı izlenimleri olmayıp, adeta bugünler işaret edercesine batının onda yaptığı çağrışımları ve doğuya, İslam dünyasına bakışını da kapsar.
Bu notların; Edebiyat Dergisi’nde yayınlanan ‘Batı Günlüğü’’nün gözden geçirilmiş hali ve aynı zamanda Nuri Pakdil’in ilk eseri olduğunu hatırlatmakta fayda var.
Paris’e gitmek üzere bindiği uçakta, Trakya üzerinden geçerken hissettikleri onun Anadolu hassasiyeti ve batı yorumu hakkında bize ışık tutar:
“Aşağısı Trakya ve Balkanlar. Buralar da bizim yurdumuzdu, Türkiye’nin toprakları içindeydi. Üç yüz yıldan artık bir süre bizim olan, uygarlığımızın bir parçası olan buraları kolay kolay bırakmamalıydık. Trakya, tarihi bir soru olarak yeni kuşaklara öğretilmeli, yeni kuşaklardan, bu sorunun mutlaka cevabını bulmaya çalışmaları istenmelidir. Trakya’yı nasıl yitirdik? sorusu uçağın içinde durmadan çınlıyor.” Bu sorunun cevabını yeni kuşaklar bir bir araştırmalı diyor Nuri Pakdil. Balkanların bugünkü hal-i pür melali göz önünde bulundurulduğunda bu sorunun yeni kuşaklar için ne kadar ehemmiyet arzettiği görülecektir. Hala ortalarda cevap bekleyen bu sorunun cevabını yeni kuşaklar düşünmek zorundu.
Nuri Pakdil, Paris’te katıldığı seminerde tanıştığı Afrikalı dostlarının anlattıklarından yola çıkarak, onların gösterdiği yönü hedef gösteriyor: “Yabancılaşmayı bırakarak, mazlum ulusların yürek çarpıntılarını duymanın vaktidir.” Evet, Avrupa’da bu yoktur!... Avrupalı aydınlarda doğu çocuklarını Afrikalı çocuklara bağlayan mistik öz yoktur diyor Nuri Pakdil.
O, 1970’li yıllarda Afrika’ya büyük önem veriyor. Zaman onu haklı çıkardı ve çıkarmaya devam ediyor. Toynbee’nin Afrika ile ilgili; ‘Onların kullanılmamış enerjileri var. Yorgun değiller. Yeni çağ onların olabilir.’ tespitini aktararak Afrika ile ilgili çarpıcı değerlendirmeler yapıyor. İlk ezanı okuyan Bilal’in Afrikalı oluşu, Habeşistan’a elçi gönderilişini Peygamberin ilahi bir işareti olarak okumamız gerektiğini hatırlatıyor. Ve Afrika’nın gelecekteki öncülüğüne ışık tutarak, bu kıtaya eğilmek gerektiğini salık veriyor. Oysa Afrika hala bakir bir alan olarak duruyor İslam dünyasının karşısında. Sadece kurban kesmek, kuyu açmak yetmiyor. Orada insanlığımız elden gidiyor. Ona da koşmak gerekir hatırlatması yapıyor bir bakıma.
Çağın bizi birlik olmaya çağırdığını, bu nedenle de 1923’den beri batıya bakarak ağrıyan boynumuzu, çağın buyruğunu dinleyerek ancak iyileştirebileceğimizi haykırıyor. Çünkü ona göre; ‘çağın devleti olmak isteyen, çağın buyruğunu mutlaka dinler.’ Buyruk dinlenmediği içindir ki hala darmadağın ve zelil ve de rezil durumdayız.
Nuri Pakdil Batı Notları’nda sürekli Türkiye’ye, yerliliğe, kendi özümüze ve kaynaklarımıza dönüş vurgusu yapar. İslam Birliğini vurgular. Bunu da Ortadoğu ülkeleri ile birlikte yapmak gerektiğini hatırlatır. Ortadoğu birliğine dikkat çeker sürekli.
‘Türkiye yuvarlak bir top gibi’ masanın üzerinde duruyor. Aslında Pakdil yaşantısı ve yazdıklarıyla onu şekillendirmeye çalışıyor bir bakıma. Bu nedenle o, 1970’lerin sıcak atmosferinde ideolojiye sığınıyor. Çünkü ideoloji, onun için çok şey ifade ediyor o dönemde;
‘İdeoloji, benim dünyamdır. Bana geçmişimi anımsatır, bugünümü belirler, geleceğimi tayin eder. Çünkü ödevimin ne olduğunu, ancak ideolojik dayanışma içinde anlayabiliyorum.’
Nuri Pakdil, özeleştiriye davet ediyor kendimizi 1970’li yıllarda. Çünkü ona göre özeleştiriden kaçanın geleceği karanlıktır. Bu nedenle; ‘rejimlerin de özeleştiriden kaçınmamaları gerekir.’ diyor o. Bugün bu uyarıya daha çok ihtiyaç hisseder durumdayız.
Bu gözle bakıldığında Türkiye, Ortadoğu ülkeleri için kelimenin tam anlamıyla ‘umut’’tur ona göre. Çünkü yüzyıllarca Ortadoğu’nun sözcüsü olmuştur Osmanlı Devleti. Osmanlı yıkılınca, Ortadoğu da sözcüsüz kalmıştır. İleri görüşlü tespitleriyle, içimize yürüyen ve hala kanayan yaramıza parmak basan Nuri Pakdil’in Batı ve Ortadoğu ile ilgili görüş ve düşünceleri İslam coğrafyasının karmakarışık olduğu bu dönemde daha da önem kazanıyor.
İşte Nuri Pakdil’in o görüşlerinden önemli bir kesit:
‘Yurdumun çağ için gereği belli. “Umut” kelimesi yerine “Türkiye” adını yazsak yeridir. Çünkü Türkiye yalnız kendi kendisi için değil, Ortadoğu ülkeleri için de varolmak zorundadır. Çünkü Ortadoğu ülkelerinin sözcüsü, yüzyıllar boyunca Türkiye (Osmanlı Devleti) olmuştur. Osmanlı Devletinin yıkılmasıyla, Ortadoğu ülkelerini İslam Uygarlığının belirlediği birlik çizgisinde özenle korumuştu.’
Batı toplumunun çöküntüsü bir umut olarak yeşeriyor onda. Bu umut, bizi kendi uygarlığımıza davet ediyor aslında. Kendi geçmişimize, tarihimize götürüyor. Nuri Pakdil’in de ısrarla üzerinde durduğu, batının bizi yabancılaştırma oyunlarına karşı, çözümün ancak kendi uygarlığımıza dönüşte olduğudur. Onun Batı Notları bu vurgularla dolu… Ortadoğu’nun kurtuluşu da aynı yoldan geçiyor.
Edebİyat Dergİsİ
Nuri Pakdil’i anarken Edebiyat Dergisi’nden bahsetmemek eksiklik olur hiç şüphesiz. Çünkü Edebiyat Dergisi, Nuri Pakdil ile özdeşleşen, örtüşen bir dergidir. Dergide tamamen Nuri Pakdil’in manevi lokomotif görevi ve hassasiyeti ön plandadır. Nuri Pakdil, Edebiyat Dergisi’nin doğuşunu Fethi Gemuhluoğlu’ndan aldığı bir mektubu anarak şöyle anlatır: “… Onurlandığım mektuplarının birinde, bir sanat dergisi çıkartmamı, birtakım arkadaşlarla bu derginin çevresinde toplanmamızı buyuruyordu (Edebiyat dergisinin tohumu belki de 1964’lerde düşmüş oldu içime).”
Edebiyat Dergisi hem kendi kuşağına hem de kendinden sonraki kuşaklara faydalı olmuş, birçok şair, yazar ve edebiyatçının yetişmesine vesile olmuş bir “ocak” dergidir. Çünkü o, zor bir zaman ve zeminde, ideolojik kamplaşmaların had safhada olduğu bir dönemde yayına başlamasına rağmen, bir hayli başarılı bir çizgi takip etmiş ve toplumun değişik kesimleri tarafından heyecanla takip edilmiştir. Kullandığı dil, gündeme getirdiği konular ve parmak bastığı mevzularla okuyucuların ilgisini çekmiş ve özgün bir tarz tutturmayı başarmıştır. Bu başarısında, o dönemin kısır tartışmalarına (sağ-sol-komünizm... v.s.) girmemesinin ve hadiselere evrensel bir bakış açısıyla yaklaşmasının etkisi büyüktür şüphesiz. Edebiyat Dergisi, Nuri Pakdil’in tabiriyle aynı zamanda “devrimci” bir dergidir.
Adeta bir “bildiri” vazifesi de gören Edebiyat Dergisi, on altı yıllık yayın hayatı boyunca (1969–1984) tüm insanlığa umut pompalamıştır. Yayın hayatı boyunca aynı motivasyon ve heyecanla batıya karşı cephe almış ve “yerli düşünce ve bunun bütün değer yargılarına bağlılığı” hararetle savunmuştur.
Kısacası Edebiyat Dergisi, doğru bir zamanda, doğru sözler söylemiş, isabetli çıkışlarda bulunmuş ve insanlığa doğru bir yön göstermiş bir dergi olmaktan öte bir “ocak”’tır. Bugün sözüm ona ocak vazifesi iddiasında bulunan dergilerin -şayet varsa- Nuri Pakdil’in Edebiyat dergisini incelemesinde fayda vardır.
Pak Bİr Dİl
Nuri Pakdil birçok yazı türünde ürün vermiş doğurgan bir yazar ve şairdir: Deneme, günlük, tiyatro, şiir… Kendine ait bir alfabesi ve imlalaması vardır. Tashih ve noktalama işaretlerine çok önem verir. Bir harfin küçük veya büyük yazılması onun için çok önemlidir. Özel hayatının titizliğini yazılarında da görürüz. Zaten onda yaşantı ve yazı içiçedir.
Nuri Pakdil’in dili, soyadı gibi paktır. Türkçe’yi en güzel kullanan şair/yazarlarımızdan biridir. Pak bir dil ve sade bir Türkçe ustasıdır.
Kelimeleri bir kuyumcu titizliğiyle ölçer, tartar ve en vurucusunu sürer namluya… Onun üslubunun çekim alanına giremeyenler, yazılarını itici ve anlaşılmaz bulabilirler. Ancak Onun cazibe alanına girdiniz mi, bir daha ayrılamazsınız. Her kelimenin özel bir anlam taşıdığına şahit olur ve okuduklarınızdan keyif almaya başlarsınız. Rahmetli Rasim Özdenören, onu en çok geceleri ve yalnızken okumayı tavsiye eder bir yazısında. Evet, onu gecenin sessizliğinde yalnızken okuduğunuzda sizde bir ilaç etkisi yaratır adeta.
Nuri Pakdil genellikle, insan ve toplum üzerine yoğunlaştırır yazılarını. O, evrensel bir ufuk ve kalem erbabıdır aynı zamanda. Nerede bir mazlum görürseniz, onu yanı başında görürsünüz hemen. Çünkü o, ağlayan bir yüreğe sahiptir.
Kendini yetiştirmeye ve başkalarını yetişmeye adamış bir “öteli” gibidir Nuri Pakdil. Yani o eğitirken, eğitilir de aynı zamanda. Sözün gücünü kullanarak duygu ve düşüncelerini ifade etmeye çalışmış bir mürebbidir.
Eserleri, yazdıklarından ibaret olmayıp, aynı zamanda yaşantısı da başlı başına bir eserdir. Onun hayatıyla sanatı iç içedir.
Sonuç olarak Nuri Pakdil, hem sanatı hem de yaşantısıyla örnek ve de üretken bir şahsiyet olarak yaşadı aramızda. Varlığında efsaneleşen usta bizi bırakarak içimizde derin bir boşluk oluşturdu hiç şüphesiz. Bir parça da olsa onunla aynı zaman diliminde yaşadığımız için şanslıyız. Lakin o yok artık. Ancak geriye yazdıkları, söyledikleri ve en önemlisi yaşantısıyla büyük eserler bıraktı. Birkaç kuşak ondan beslendi. Sözünü sakınmadı ve taşı yerinde ve zamanında gediğine koymasını bildi.
Vefat yıldönümünde Nuri Pakdil’e rahmetle…