15 yıldır Kürtçe yazılmış Kürt romanlarını okuyorum. İçinden çok severek okuduklarım da oldu, bir an önce bitirmek için okuduklarım da oldu. Öyle romanlar vardı ki gerçekten okurken hayrete düşüyorsun; çünkü romancı kendine göre bir "roman evreni" yaratmış ve bir okur olarak sen o evrenin içinden çıkmak istemiyorsun. Güvendesin, ait olduğun yerdesin; kendini ve karakterleri seviyorsun ya da kendinle ve karakterlerle barışıksın. Bir de öyle romanlar vardı ki eline aldığına, alacağına pişman olmuşsundur ama sırf "işin gereği" okuyup değerlendirmek gerekir. İsim vermek şık olmaz ama şu kadarını söyleyeyim: Okuyup da hiç değerlendirme gereği duymadığım çok roman oldu. Bu da Kürt yayıncılığında Kürt romanı için ayrı bir sorun olarak karşımızda durmaktadır.
Son çeyrek asırda Kürt romanı bir hayli gelişti, rüştünü ispatladı. Artık ses getiren romanlar yazılmaktadır. Kürt romancılar acılarını ve ümitlerini farklı roman formlarıyla ifade etmektedir. Kürtçe, Kürt romancıların elinde zenginleştirici ve ufuk açıcı içeriklere sahip bir dil olmuştur. Dil yalın ve spesifik bir hal almıştır. Her romanda yeni imkanlar elde edilmiştir, yeni yollar denenmiştir. Her ne kadar Kürtçenin farklı lehçeleri işi biraz zorlaştırmıştır görünse de gerçekte Kurmanci, Sorani, Zazaki gibi lehçeler, çağdaş dünya romanının yakalanmasında Kürtçe için bir avantaja dönüşmüştür. Her lehçe kendi gerçeklik ve yorumuyla Kürtçe'ye çok şey katmıştır.
2022 yılında Sitav Yayınevi'nden "101 Kürtçe Roman (Yorumlama, Eleştiri ve Değerlendirme)" 372 sayfalık 1. Cildi çıkmıştır. 1. Ciltte 50 Kürt romanına yer verilmiştir. Bu yıl (2024) aynı çalışmanın 2. Cildi, yine Sitav Yayınevi'nden çıkmıştır. 496 sayfalık olan 2. Ciltte de 51 Kürt romanına yer verilmiştir.
Öncellikle romancılarımıza haksızlık yapmamak için ortaya 10 Kriterlik (Estetik, Akışkanlık, Örgü ve Teknik, Konu ve Tema, Müzik ve Duyma, Gösteri, Tasvir ve Yaratıcılık, Tarz ve Üslup, Anlatı ve Kurgu, Dil ve Yayınevi) bir tablo koyduk ve bu tabloya göre romanları değerlendirdik. İçlerinde mutlaka okunması gereken çok iyi romanlar da var, kıymeti harbiyesini dilinden alan romanlar da var. Bunları birebir göstermek, anlatmak, yazmak çok güç olsa da biz elimizden geleni yaptık. Amaç bellidir: Kürt romanlarının bütüncül bir çerçevesini sunmak; daha iyi, kaliteli romanların yazılmasına vesile olmak. Biz sadece ayna tutmaya çalıştık, kendimizce, karınca kararınca. Tabii bunu yaparken birçok roman kuramcısından faydalandık. Burada Haşim Ahmedzade'nin "Ulus ve Roman" kitabını anmadan geçmek, doğru olmaz.
Şimdi de eserimize konu olan romanlar hakkında genel bir değerlendirme yapabiliriz. Öncellikle tablomuza göre 90 ve üzeri puan alan romanlara bakalım.
18 roman, 90 ve üzeri puan almıştır. Bunlar:
Bextiyar Elî'nin Dünyanın Son Narı (Hinara Dawî ya Dinyayê),
Şener Özmen'in Spinoza'nın Günlüğü (Rojnivîska Spinoza),
Mehmed Uzun'un Kader Kuyusu (Bîra Qederê),
Remezan Alan'ın Satürn'ü (Saturn),
Îbrahîm Seydo Aydogan'ın Leyla Figaro'su (Leyla Fîgaro),
Mîr Qasimlo'nun Dilya ve Zalar'ı (Dilya û Zalar),
Nesîp Tarim'in Hazal'ı (Xezal),
H.Kovan Baqî'nin Heteroglossia'sı (Heteroglossîa),
Gula Almastê'nin Ufuksuz Hayallerin Çemberi (Xeleka Xeyalên Bêezman),
Mîran Janbar'ın Cecile'nin Kolyesi (Qolyeya Cecileê),
Eyşana Beravî'nin Ceylanların Cenneti (Bihuşta Xezalan),
Mihemed Mukrî'nin Ulumak'ı (Segwer/Reyîn),
Ulku Bîngol'ün Demirden Atlar'ı (Hespên Hesinî),
Sadiq Ûskan'ın Şampaz'ı (Şampaz),
Hisên Kemal'in Cesed'i (Term),
Hesen Ildiz'ın Bahs'i (Qal),
Şêrzad Hesen'in Hisar ve Babamın Köpekleri (Hesar û Kûçikên Bavê Min),
Çorê Arda'nın Roman'ı (Roman).
Bu 18 roman içerisinde Hisên Kemal'in Cesed'i bizim kritiğimize göre 97 puan ile birinciliği göğüslemiştir. Şêrzad Hesen'in Hisar ve Babamın Köpekleri ile H. Kovan Baqî'nin Heteroglossia'sı 96 puan ile ikincilik payesi almıştır. Fakat şunu da belirtmek gerekir ki Mîr Qasimlo'nun Dilya ve Zalar'ı 94 puan almasına karşın; yayınevinin hataları yüzünden 5 puan kaybetmiştir. Eğer Dilya ve Zalar işini titizlikle yapan bir yayınevinden çıkmış olsaydı, roman 99 puan ile birinci olmuş olacaktı.
41 roman, 80 ve üzeri puan almıştır. Bunlar:
Dilawer Zeraq'ın İğde Ağacının Kokusu (Bêhna Dara Sincê),
Rênas Jiyan'ın Spitama'sı (Spîtama),
Yildiz Çakar'ın Bu Yol Cennete Gitmez'i (Ev Rê Naçe Bihuştê),
Helîm Yûsiv'ın Dağılmış 99 Boncuk'u (99 Morîkên Belavbûyî),
Hesenê Metê'nin Günahkar Sözler'i (Gotinên Gunehkar),
Sebrî Silêvanî'nin Meryema-Başka Bir Zamanın Genç Kadın'ı (Meryema-Keçejinek ji Zemanekî Din),
Firat Cewerî'nin Maria Bir Melekti'si (Maria Melekek Bû),
Fawaz Husên'nin Evdo ve Birkaç Nefes Mutluluk'u (Evdo û Çend Bêhnikên Şadiyê),
Jan Dost'un Üç Adım ve Bir İdam Sehpası (3gav û 3darek-Jan Dost),
Receb Dildar'ın Leqat'ı (Leqat),
Îbrahîm Ehmed'in Halk Acısı (Jana Gel),
Mihemed Ronahî'nin Martı Bekleyenler (Bendewarên Adarê-Mihemed Ronahî),
Osman Özçelik'in Rebat Kalesinin Miri-Sevdin (Sêvdîn-Mîrê Kela Rebetê),
Fêrgîn Melîk Aykoç'un Zaptedilmiş Baht'ı (Bextê Dagirkirî),
Selahattin Bulut'un Hadım'ı (Xadim),
Eta Nehayî'nin Söz Gülleri-Kayıp Bir Kaderin Ardından (Gulên Şoran –Li pey qedereke winda),
Mizgîn Ronak'ın Kobani Güllerinin Bekçisi (Nobedarê Gulên Kobanê),
Omer Dilsoz'ın Kalp Ayna'sı (Neynika Dilî),
Cîhan Roj'un Telsiz Gitar'ı (Gîtara Bê Têl),
Mahmut Baksî'nin Helin'î (Hêlîn),
Ehmedê Bilokî'nin Özgürlük Kelebeği (PEPÛLA AZADIYÊ -Şîrîn Elem Hûlî),
Lokman Ayebe'nin Hayat Adımı (Gava Heyatê),
Remezan Bakur'un Bir Fermanın Gölgesinde Bir Kadın ve Bir Yaşam-Leyla Tiyari'si (Li ber siya fermanekê jin û jiyanek Leyla Tiyarî),
Xurşîd Mîrzengî'nin Belqitî'si (Belqitî),
Edîb Polat'ın Beş Anahtar ve Bir Vicdan'ı (Pênc Mifte û Wijdanek),
Yunus Eroğlu'nun Allah'a Bir Mektup'u (Nameyek Ji Xwedê re),
Mazhar Kara'nın Kör Bıçak'ı (Kêra Ko),
Mervan Serhildan'ın Elektroçelik Direniş'i (Berxwedana Elektropola),
Nudem Hezex'in Kuyu'su (Bîr),
Leylana Sidîq'ın Sarum'u (Sarûm),
Nebez Goran'ın Samancı'nın Kızı (Keça Kafiroş),
Salih Yilmaz'ın Maçkar'ı (Maçkar),
Siyamend Serbilind'in Uğursuz'u (Bêyom),
Îrfan Amîda'nın Kapıyı Açık Bırakın Kırlangıçlar Geri Dönecek'i (Derî Vekirî Bihêlin Wê Hechecîk Vegerin),
Dîlan Şewqî'nin Babamın Cebindeki Şeker'i (Şekirê Di Berîka Bavê Min De),
Bawer Rûken'in Kabuk'u (Qalik),
Turan Çabuk'un Gulperi'si (Gulperî),
Bêwar Brahîm'in Dilekler Şemsiyesinin Altında'sı (Li Bin Sîwana Xweziyan),
Newroz Saidpour'un Viyan'ı (Viyan),
Mehmet Nuri Candemir'in Kendini Aramak'ı (Lixwegerîn),
Qasim Pîro'nun Titreme'si (Lerz).
36 roman, 70 ve üzeri puan almıştır. Bunlar:
Mehmet Oncu'nün Özgür Atların Kişnemesi (Şihîna Hespên Azad),
Welat Dilken'in Fırat'a Düşen Yıldız'ı (Stêrka Xuricî Ferêt),
Mehmet Akar'ın Uçurum'u (Kendal),
Tosinê Reşîd'in Mesture'si (Mestûre),
Erebê Şemo'nun Kürt Çoban'ı (Şivanê Kurmanca),
Bavê Nazê'nin Murdar Ölü'sü (Miriyê Heram),
Ferhad Pîrbal'ın Santiago de Compestela'su (Santiago de Compestela),
Muhsîn Ozdemîr'in Üç Zılgıt'ı (Sê Tilîlî),
Mezher Bozan'ın Zena'sı (Zêna),
İkram Oğuz'un Yolcu'su (Rêwî),
Elîyê Evdilrehman'ın Savaş Dağlarda-Şeyh Zayir'i (Şer Li Çîya-Şêx Zayîr),
A.Gulgeş Deryaspî'nin Hazal'ı (Xezal),
Kamran Simo Hedilî'nin Unutulmuş Peygamber Mani'si (Pêxemberê Jibîrçûyî Manî),
Zeynel Abîdîn'in Karanlığın Menekşeleri (Binefşên Tariyê),
Rehîmê Qazî'nin Peşmerge'si (Pêşmerge),
Varoj Têlo'nun Eva'sı (Eva),
Lokman Polat'ın Kadın Tacirinin Kölesi-Sylvia'sı (Sylvîa-Koleya Bazirganê Jinfiroş),
Yakup Meşe'nin Başsız Cesed'i (Laşê Bêserî),
Kovan Sindî'nin Burçların Feryadı (Feryadên Burcan),
Yılmaz Çamlıbel'in Ağrı Başkaldırısının Romanı-Bıro'su (BIRO-Romana Serhildana Agirîyê),
Îlhamî Sîdar'ın Öteki Mem'i (Memê Din),
Cihan Yıldırım'ın Dağların Miri Koçero'su (Mîrê Çiyayan KOÇERO),
Aram Gernas'ın Lanet Tasması (Toqa Lanetê),
Dewran Evdirehîm'in Kınalı Tebessümler'i (Kenên Hinekirî),
Süleyman Demir'in 20 Senenin Ardından'ı (Piştî Bîst Salan),
Ahmedê Hepo'nun İnanmak'ı (Bawerî),
Gulistan Çoban'ın Gece Lambası (Şebçirax),
Mihemed Seîd Temel'in Sonsuz Yürüyüş'ü (Meşa Bêdawî),
Fewzî Bîlge'nin Tanrı Tebessüm Ederken (Dema Yezdan Dibişirî),
Çidem Baran'ın Yaratıcıların Gölgesinin İzinde (Li Dû Siya Sêwiran),
Yaşar Eroglu'nun Gaddar Devir'i (Çerxa Xedar),
Abdullah Pertev Işik'ın Dicle Kıyılarında'sı (Li Ber Keviyên Dîjleyê),
Newaf Mîro'nun Esir Kahraman'ı (Lehengê Dîl),
Serkan Birûsk'un Rakipsiz Aşk'ı (Evîna Bêcirekî),
A.Azîz Aksu'nun Rüyaların Yuvası (Hêlîna Xewnan),
Egît Yazar'ın Gurzo'su (Gurzo).
Geri kalan 6 roman da 60 ve üzeri puan almıştır. Bunlar:
Arîn Zîn'in Yüz Adama Bedel Yiğit'i (Mêrê Bi Sed Mêran),
Sevda Kaplan'ın Deli'si (Dîno),
Bûbê Eser'in Gardiyan'ı (Gardiyan),
Adil Zozanî'nin Sürgün'ü (Mişextî),
Eyup Guven'in Bir Avuç Mavi Boncuk'u (Kulmek Morîkên Şînbirik),
Osman Geylanî'nin Düzen'i (Tevn).
Şunu belirtmeyi etik bir görev bilirim. En nihayetinde bu çalışma bizim şahsi görüş ve anlamlandırmamızı yansıtmaktadır. Bu eserler başka kritikçiler tarafından değerlendirildiğinde farklı sonuçlar elde edilme gerçeği her zaman için mevcuttur. Bu çalışmamız maddi herhangi bir çıkar gözetmeksizin, büyük bir mesai ve emek sonucu, yüz yıllardır birçok açıdan mahrum bırakılmış Kürt dilinin gelişip serpilmesi adına samimi bir çabanın ürünüdür. Kalite eleştiriye tabi olduğu müddetçe kalitesini korur. Bu tür kritik eden eserlerin literatürümüzde nitelik ve nicelik artmasını ümit ederim. Eleştiriyle kalın…