"Şar'a varam, feryad û figan koparam"
Yunus Emre
enel işlevi açısından, şehirler öteden beri, insanların iklim şartlarından ve her türlü saldırılardan korunabilmesi, medeni ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla bir araya gelmelerinden ortaya çıkan geniş, kalabalık yerleşme bölgelerine şehir denirdi. İlk kurulan şehirlerde düşmana karşı korunma birinci planda tutulmuş, şehirler yükseklere, tabii kale görünümünde kayalar üstüne kurulmuştur. Daha sonra kurulan şehirlerde su, yol, kanalizasyon ve enerji kaynaklarının temin ediliş, dağıtım ve kullanımı dikkate alınarak şehirlerin yapısı değişmelere uğramıştır.
Şehirlerin kurulduğu yerlerin deniz, nehir kıyıları gibi diğer bölgelerle irtibatı kolay olmasına dikkat edilmiştir. Dünyanın en büyük şehirlerinin deniz kıyılarında kurulması buna güzel bir misaldir. Şehirlerin büyümesinde çok çeşitli faktörler vardır. Kudüs, Roma gibi şehirlerin büyümesinde dinin de etkisi büyüktür. Gerçi, klasik ve kadim söylemi dikkate aldığımızda, kurulan ilk şehirlerin temelinin peygamberler tarafından atıldığı söylenebilirdi. Ör. Mekke. Bir de bu olgunun yanında, birçok şehrin büyümesinde de iklim şartlarının etkisi büyük olmuştur. İlk olgu, mutlaka birçok çevresel faktörü içerisinde barındırıyor olsa da, burada temel kıstasın, barınma, yaşama gibi insanın temel gereksinimlerinin yanında esas amilin, peygamber(le)rin önderliğinde, yaşanılan süre içerisinde, dünya ve ahiret dengesini bir arada tutma eğilimine yönelikti... Zaten ilk yerleşim yerlerinin, kendi dönemi açısından 'maddi temelde' gerek fiziki materyal ve gerekse de kültürel olgular açısından, günümüzde de olduğu üzere şehir temelinde, statünde ve konumunda olması icap ederdi. Bir de ve en önemlisi de, gündelik hayatın sürmesinde bir takım kaidenin, kuralın temellendirilmesine yönelik olarak oluşturulacak olan fıkhın, yani yasal düzenin insanın seviyesine hitap etmesi, algılanması, uygulanması ve yaşanması bağlamında ilk ve 'daimi' yerleşim biriminin şehir olmasını gerektirirdi. Bu olguların ve seviye mes'elesini, günümüzde de olduğu üzere köy türü yerleşim birimlerinde ya yapamazdınız, ya da yapmak istemiş olsaydınız bile güdük bırakır, sonuç elde edemezdiniz. Bu konuda Hz. İsa(as)'ın "Hiçbir peygamber köyde doğmamıştır." tespiti, konumuzu da teyit açısından vuzuha kavuşturmaktadır.
Şehirler de insanlar ve toplumlar gibi bir kadere sahiptir. Kendi üzerinde yaşayan insanların ve toplumların, işin doğası gereği, doğumu, büyümesi, gelişmesi, hareket alanını genişletmesi, hatta daralması, gerilemesi ve sonuçta da bir kenara çekilmesi sadedinde ortak bir kadere sahiptirler...
Şehir...
Farsça şehr kelimesi çalışma yaşındaki nüfusunun çoğunluğu ticaret, sanayi ve yönetim gibi işlerle uğraşan büyük yerleşim merkezlerini ifade eder. Türkçe’de XI. yüzyıldan itibaren halk dilinde şar biçiminde telaffuz edilen şehir karşılığında Soğdca kökenli kent ile “kale ve saray” gibi anlamlara da gelen balık kelimeleri kullanılmıştır. Arapça’da şehir karşılığındaki en yaygın isimler medîne, belde ve mısrdır. Kur’ân-ı Kerîm’de şehir için on yedi yerde medine (çoğulu medâin), on dokuz yerde beled, belde, yirmi bir yerde dâr, beş yerde mısr elli altı yerde karye geçmektedir. Mekke, muhtemelen yeryüzündeki yerleşim birimlerinin merkezi ve Müslümanların kıblesi olduğundan “Ümmü’l-kurâ” şeklinde nitelendirilir
Şehir kelimesi “dinî işlere bakan bir müftüsü ve kazâ hakkına sahip bir kadısı olan yer” olarak tarif edilmektedir. Başşehir dışındaki şehirlerde hükumeti temsil eden valinin yanı sıra kadı, sâhibü’ş-şurta, muhtesib gibi görevliler bulunur.
Şehirler sosyal hayatın her yönünü kapsayan çeşitli faaliyetlerin görüldüğü, ekonomik ve kültürel birikimin yoğunlaştığı önemli yerleşim birimleri olup fiziksel ve sosyal çevre ile toplumsal hayatın merkezini teşkil eder. Bazı kaynaklarda tarihte bilinen ilk şehirleşmenin milâttan önce 4400’lü yıllardan itibaren Suriye, Filistin, Mısır ve Mezopotamya’da başladığı belirtilmekteyse de yeni arkeolojik araştırmalar, Anadolu’da Konya’nın 52 km. güneydoğusundaki Çatalhöyük’ün milâttan önce 6800 yıllarına kadar inen şehir yerleşmesi olduğunu ortaya koymuştur. Yerleşik olmayan bir hayatta monotonluk ve tekdüzelik hakimdir ve ihtiyaçlar sınırlıdır. Bundan dolayı ilâhî tebliği ulaştıracak peygamberler insanların yoğun biçimde yaşadığı, ilâhî emirlerin anlaşılarak hayata geçirilmesine ve fikirlerin yayılmasına en uygun ortamlar sayılan şehirlere gönderilmiştir. Yine bu konuda Hz. İsa'nın ifadesi önem kazanmaktadır.
Şehristan nedir?
Şehristan denilen daha alt yönetim bölümlerine ayrılmaktadır. Bu yerler bir Ostan'ın içinde yer alır, merkezi bir kentsel yerleşim birimini, birkaç kişiyi ve bunların etrafında birkaç tane köyü içine alır. Her bir şehristan'da genellikle birkaç kentsel yerleşim birimi ve kırsal yerleşimler bulunur. Kırsal yerleşimler bir dizi köyün toplamıdır. Şehirlerden biri bölgenin başkenti olarak tespit edilmiştir. Şehristan kelimesi Farsça: Şehir ve Ostan kelimelerinden, şehir bölgesi anlamında bir araya gelerek oluşur. Her şehristanın Fermandari denilen ve resmi daireleri ve diğer işlemleri düzenleyen bir yönetim birimi vardır. Fermandar veya Fermandari'nin başı şehristanın yöneticisidir ve bu bölge içinde en yüksek mevkideki resmi yöneticidir
Hatırlatmak babından söylersek, Kürtçede de 'şarıstan' olarak geçen şehristan terimi yukarıda serdedilen bilgiler muvacehesinde düşünüldüğünde, bir maddi yapı olarak şehir ve buna yönelik olarak içerdiği olgu açısından 'medeniyet' anlamlarına gelmektedir. Bu terimi günümüz açısından bir yerlere yerleştirmemiz gerekirse eğer, şehristan 'metropol, megapol ve büyük şehir' anlamlarına gelirdi... Zaten günümüzde de başta batı olmak üzere,dünyanın birçok yerinde ülkemizde de olduğu üzere, çıkarılan 'yerel yönetim' yasasıyla şehirler -kırsalı da içerisine alarak- şehristanlaşmakta olup, hizmetlerin de yerinde, zamanında ve 'uygun bir şekilde' sunulması arzulanmaktadır.
