Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi´nin ?Darülfünun Efendilerine? alt başlığı ile ?Gençlere? hitaben kaleme aldığı bir kitabı var. Kitap, ?Efendiler, vatan ve milletimizi yüceltmek için, mevcut felsefi mesleklerden hangisini seçmenin bana uygun olacağını soruyorsunuz. Bilmem ki, bu sorunun her insaflı vicdanı ezecek kadar ağır olduğunu düşündünüz mü?? sorusuyla başlıyor. Sonra, ?Medeni hayatta en lazım ve adeta lüzumu zaruret derecesinde olan şey, fikirler ve amellerde sağlam bir usule bağlı kalmaktır? diye ilk tavsiyesini yaparak devam ediyor.
Aslında bu ifadesiyle ?usul esasa mukaddemdir´ ifadesini biraz açmış oluyor.
Usulün önemini öylesine öne çıkarıyor ki, ?Usulsüzlüğün uğursuz sonuçlarından birisidir ki, Doğu´nun serveti ve zekâsı yok olup gidiyor´ diyerek usule itibar edilmemesinin hangi sonuçları doğurduğunu acı bir şekilde ortaya koyuyor.
Filibeli Ahmet´in 1914 yılında vefat ettiğini hatırlarsak kitabında, ?Şimdiki halimiz? Nasılız? sorusunun cevabının merak uyandırdığını kabul etmemiz gerekir. Bu soruya yanıt verirken, ?Efendiler, şimdiki halimizi şu birkaç söz ifade eder fikrindeyiz; Birçok güzel temennilere sahip, fakat usul ve idealden mahrum bir topluluğuz? diyor.
Yanlış okumadınız, vefat tarihini 1914 olarak ifade etmiştim. Oysa sanki bugünü tarif ediyor. Bu ifadeden bir kere daha anlıyoruz ki, toplumların hayatında 50, 100 yılın aslında çok bir önemi yok. Yanılgılar, eksiklikler bir günde değişmiyor.
Devamında iktidarların içinden çıktıkları toplumun yansıması olduğunu veciz bir şekilde ifade ediyor. Usul ve ideal eksikliğinin herkeste mevcut olduğunu belirterek, ?Bir hükümet, içinden çıktığı milletin sahip olduğu seviyenin bir örneği olduğu için, bu hastalıkta, o da milletin fertleriyle ortaktır? tespitinde bulunuyor.
?Bizde olan ve olmayan şeyler´ bahsinde ise ?itimat, irade kudreti, içtimaiyat (toplumsallık), ameli fikir´ gibi hasletleri, ?İşte bizde olmayan şeyler!? olarak belirtirken, ?şahsilik, kendini beğenmişlik, karmakarışık nazariyeler, safdillik´ gibi konuları da, ?İşte bizde kuvvetle mevcut olan şeyler!? diye açıklıyor.
Filibeli Ahmet kitapta batılı düşünce tarzıyla mücadele dâhil birçok konuya parmak basıyor ve önemli tespitlerde bulunuyor. Ancak biz ?ne olmak istiyoruz?? sorusuna yaptığı tespitle bitirelim. ?Şimdiki durumumuzdan hiçbirimiz memnun değiliz. Her birimiz, her şeyden şikâyetçiyiz. Bir şey olmak istiyoruz. Lakin ne?? dedikten sonra, ?Bu sorunun cevabını şimdiye kadar bulamadık. Burasını itiraf edelim. Eğer itiraf etmezsek yine bu soruya cevap bulmak arzusunda olmadığımız ortaya çıkar? diye devam ediyor.
Son olarak ise aslında toplumun fotoğrafını bütün açıklığı ile gözlerimizin önüne seriyor.
?Bir toplumda muntazam bir usul ve gaye görülebilmesi için o toplumun düşünen fertlerinde, etkili insanlarında öncelikle şahsi ve sonra da umumi usuller ve gayeler bulunması gerekir. Geçen devirde milletin aydınlanmış kabul edilen sınıfında yalnız bir gaye vardı: Zengin ve sözü geçer olmak. Bu gayeye ulaşmak içinse usul ve yol birdi.: Milletin mukadderatını elinde bulundurana yaranmak.?
Kitabı yayına hazırlayan Semih Doğan´ın Filibeli Ahmet Hilmi´yi tarif ederken dile getirdiği tespit ilginç. Doğan, Filibeli Ahmed Hilmi için ?beş asır sonra İbn Haldun´un rahlesine diz çöken bir talebedir? diyor. Bence özel ve güzel bir tespit. Kitap gençlere ithaf edilmiş ama sanki kitabın muhatabı bütün bir toplum olduğu gerçeği analizleri gördükçe daha net anlaşılıyor.
